Historia

Łotysze są najbliżej spokrewnieni z Litwinami. Granica między plemionami fińskimi i bałtyckimi przebiegała pierwotnie na Dźwinie (Daugava) i Abawie, ale przodkowie Łotyszy od VII wieku p.n.e. zaczęli osiedlać się po północnej stronie rzeki. Wpływ języka i akcentu fińskiego spowodował zmiany fonetyczne i ewolucję dialektów łotewskich oraz ich modernizację w porównaniu z litewskim, który zachował stare formy i dla Łotyszy brzmi archaicznie. Podział wspólnego języka na litewski i łotewski dokonał się w wiekach X-XI. Łotwa (Łatygoła), jedno z czterech plemion łotewskich (pozostałe to: Kurowie, Zemgałowie i Selonie), nadała wtedy swą nazwę ziemiom na północ od Dźwiny: Łatgalii i Vidzeme, ale dopiero w XIX wieku terminem Łotwa zaczęto określać wszystkie tereny zamieszkałe przez współczesnych Łotyszy, z Kurlandią (Kurzeme) i Semigalią (Zemgale) włącznie. Od VI wieku Normanowie z Gotlandii i Szwecji zakładali kolonie w Kurlandii oraz u ujścia Dźwiny i posuwali się jej szlakiem na południe, do Kijowa i Bizancjum. Później bliskie kontakty z ziemiami bałtyckimi utrzymywali Duńczycy, ale systematyczny podbój podjęli dopiero niemieccy kupcy z Lubeki. Pracował dla nich Meinhard, mnich z Holsztynu, który rozpoczął pracę misjonarską wśród fińskich Liwów u ujścia Dźwiny (1160) i wyświęcił pierwszego biskupa (1186). Wkrótce wylądowała tu pierwsza niemiecka wyprawa krzyżowa (1198). Kanonik Albert z Bremy, mianowany biskupem Liwonii (1198), przybył z nowymi krzyżowcami dwa lata później. W 1201 roku założył on Rygę, sprowadzając do niej kolonistów z Bremy i Hamburga. Papież zgodził się na utworzenie Zakonu Kawalerów Mieczowych, któremu nadał statut francuskich templariuszy i formalnie podporządkował biskupowi Rygi (1204). Podbili oni Liwonię (1224), gdzie na terenie Vidzeme musieli rywalizować z Pskowem i Nowogrodem, a na obszarze Łatgalii z Połockiem. W Łatgalii rycerze zakonni spotkali się z prawosławiem, które tutejsi książęta łotewscy przyjęli w XI wieku, w okresie zależności od Rusi Kijowskiej. Liwscy oraz łotewscy książęta i możni, po przyjęciu chrztu, oddawali swą ziemię, a następnie jej część otrzymywali z powrotem jako lenna od biskupa Rygi, stając się w ten sposób lennikami Kościoła, natomiast resztę ich dawnych gruntów dzielili między siebie biskupi i zakon. W Liwonii zakon uzyskał niewielką część ziemi i sam był lennikiem biskupów Rygi, Tartu i Saaremaa. Nawróconym lennikom Kościoła bracia zakonni często później zabierali ziemię, czemu próbowali przeciwstawić się papieże: Innocenty III, Honoriusz III i Grzegorz IX, którzy wydawali zakazy pozbawienia ziem ochrzczonych (1225-1236), gdyż chcieli stworzyć na tym terenie własne państwo. W konsekwencji część rodzimej arystokracji plemiennej uciekła na Litwę, pozostali zaś zasymilowali się z niemieckimi przybyszami. Łotysze pozostali chłopami, ale autochtonów można było znaleźć też wśród kleru, zwłaszcza niższego. Ekspansja na południe od Dźwiny trwała o wiele dłużej; Kurowie poddali się w 1267, a Zemgałowie w 1286 roku, ale ostatecznie walki zakończyły się dopiero w 1290 roku. W Kurlandii i Semigalii tylko jedną trzecią ziemi przydzielono biskupstwu kurońskiemu, resztę objął zakon (1244), który następnie uzyskał włączenie biskupstwa do swej jurysdykcji (1290). Po klęsce pod Szawlami (1236), papież włączył Zakon Kawalerów Mieczowych, teraz zwany liwońskim, do zakonu krzyżackiego (1237). Mistrzowie krzyżaccy mianowali mistrzów liwońskich, a od 1470 roku tylko zatwierdzali kandydatów wybranych przez kapitułę zakonu liwońskiego. Formalnie biskupi i mistrz liwoński byli lennikami króla Niemiec, a w rzeczywistości byli samodzielnymi władcami. Pięć państw: 4 biskupstwa (Rygi, Kuronii, Tallinu, Tartu i Saaremaa) oraz zakon tworzyły Konfederację Liwońską. Szczególną pozycję zajmował w niej arcybiskup Rygi, gdyż mianował go sam papież i podlegali mu pozostali biskupi Prus i Liwonii (oprócz tallińskiego) oraz Ryga, należąca od roku 1280 do Hanzy (1245-1508). Między metropolią ryską a zakonem trwała walka o hegemonię w Konfederacji. W 1393 roku papież podporządkował arcybiskupa Rygi zakonowi, ale po jego klęskach w wojnach z Polską i Litwą, w 1420 utworzono Landtag (sejm), składający się z czterech izb: prałatów, dygnitarzy Zakonu, wasali i miast, który obradował pod przewodnictwem arcybiskupa Rygi lub mistrza liwońskiego . W XIII wieku, w traktatach z przyjmującymi chrzest autochtonami gwarantowano im własność ziemi, obciążając ich dziesięciną na rzecz biskupa lub Zakonu. Lennicy Kościoła otrzymywali odeń prawo do pobierania dziesięciny i posług, które przekształciły się w pańszczyznę, gdy wasale zaczęli zakładać własne folwarki. Uzyskali oni następnie immunitet sądowniczy i przypisanie chłopów do ziemi (w biskupstwie Tartu 1458; w ryskim 1497, w ziemiach zakonnych w 1508). W ten sposób wasale biskupstw przekształcili się w stan szlachecki w drugiej połowie XV wieku. W biskupstwie ryskim utworzono nawet Radę, składającą się z członków kapituły i szlachty (1432). Działo się tak w państwach biskupich, gdyż lennicy Kościoła stanowili siłę zbrojną biskupów w ich walce z Zakonem i dlatego mogli uzyskać większe przywileje, natomiast w dobrach zakonnych wasale byli politycznie słabi, ponieważ majątkiem państwa zarządzali tam bezpośrednio bracia i funkcjonariusze zakonni. W 1481 roku Iwan III, książę moskiewski, zaatakował bez powodzenia Liwonię. Mimo że do państwa zakonnego przybywała szlachta z Westfalii, liczba braci stale malała, spadając do 120 w 1558 roku. Wówczas też Liwonię zaatakował car Iwan IV Groźny. Szukając ratunku, biskup kuroński sprzedał włości biskupstwa w Kurlandii, w Laanemaa i wyspę Saaremaa królowi Danii, natomiast mistrz Zakonu i arcybiskup Rygi poddali się Litwie i Polsce. Oboje złożyli przysięgę na wierność Zygmuntowi Augustowi (28.11.1561), ale do roku 1577 Rosjanom udało się zająć całą Liwonię oprócz Rygi. Tymczasem, na mocy porozumienia z Rzecząpospolitą, mistrz Gotthard Kettler przeprowadził sekularyzację Zakonu i został księciem Kurlandii i Semigalii jako lennik Litwy i Polski (5.03.1562). Jego władza nie objęła eksterytorialnych włości dawnego biskupstwa kurońskiego (Ziemia Piltyńska), które Polska odkupiła od Danii (1583). Stolicą księstwa zostało główne miasto Semigalii - Jelgawa. Rycerze zakonni, teraz już jako szlachta księstwa, byli w praktyce całkowicie samodzielni i mogli być bezpośrednio lennikami króla. W 1617 roku nadał on księstwu konstytucję, na mocy której powołano Landtag (sejm), przekształcając Kurlandię w republikę na wzór Rzeczypospolitej. Wojna z Moskwą zakończyła się zwycięstwem Polski i odzyskaniem Liwonii (1582). Otrzymała ona Landtag w Wenden i weszła w skład Rzeczypospolitej. Wówczas jezuici uczynili z Łatgalii ośrodek kontrreformacji. W jej ramach zaczęto wydawać książki łotewskie i Jerzy Elgers (1585-1672) przetłumaczył na łotewski Ewangelię.

Ekspansja polskiej szlachty i rozszerzenie królewszczyzn kosztem szlachty niemieckiej spowodowało, że poparła ona Szwedów podczas wojny polsko-szwedzkiej o Liwonię (1600-1629). W rezultacie walk prowincja została podzielona i jej wschodnia część, Łatgalia, zwana teraz Inflantami Polskimi, przypadła Rzeczypospolitej, natomiast pozostała część Liwonii została przyłączona do Szwecji (Inflanty Szwedzkie). Łatgalia uległa rekatolizacji i częściowej polonizacji, upodabniając się do Litwy. Miejscowy dialekt łotewski zachował swą odrębność i nie ustąpił do dziś łotewskiemu językowi literackiemu.

Przy gubernatorze Liwonii powołano Landesrat (Radę Krajową), w której każdy z trzech dystryktów prowincji reprezentował jeden Szwed i jeden Niemiec (1643), potwierdzono też prawa szlachty i Landtagu (1647). Polityka szwedzka w Inflantach była taka sama jak w prowincji estońskiej. Język łotewski wykładano na Uniwersytecie w Tartu. Karol XI (1660-1697) sfinansował wydanie Biblii przetłumaczonej na łotewski przez pastora Ernesta Gluecka (1685) i uposażył szkoły diecezjalne przydzielając im ziemię na utrzymanie nauczycieli (1687). W Liwonii również odbierano dawne królewszczyzny, w których sporządzono nowy kataster i ustalono normy pańszczyzny oraz powinności, rozgraniczając ziemię chłopską oraz folwarczną. Liwoński landrat (członek Rady Krajowej) Jan Patkul wszedł w porozumienie z Polską, przygotowując koalicję antyszwedzką; celem nowej wojny miało być przyłączenie Inflant do Rzeczypospolitej i przywrócenie dawnych przywilejów szlachty. W 1700 roku wybuchła wojna północna, w której Szwecja pokonała Polskę i Danię, ale sama uległa Rosji. Car Piotr I zdobył Rygę (1710), zagwarantował szlachcie przywileje, jakie uzyskała jeszcze od Zygmunta Augusta (1561) i zwrócił jej ziemie państwowe. Pokój w Nystadt potwierdził włączenie prowincji bałtyckich do Rosji. O ile za panowania szwedzkiego stosunek królewszczyzn do majątków prywatych szlachty liwońskiej wynosił 6 do 1 na korzyść ziem państwowych, teraz zmienił się na 1 do 5 na ich niekorzyść. Prawo zasiadania w Landtagu otrzymali tylko członkowie 172 rodzin szlacheckich, które znalazły się w rejestrze szlachty liwońskiej (1747). Szlachta bałto-niemiecka stała się elitą państwową w Rosji; jeszcze w 1871 roku 74% generałów i 58% oficerów sztabu było narodowości niemieckiej. Po śmierci ostatniego reprezentanta dynastii Kettlera, Fryderyka Wilhelma (1711), księstwo okupowała armia rosyjska. Wdowa po Fryderyku, Anna była córką Iwana V, brata cara Piotra, i gdy w 1730 roku wybrana została na cesarzową Rosji, Kurlandię przekazała swemu faworytowi Ernestowi Bironowi (1737-1769), a ten swemu synowi Piotrowi. W 1795 roku, na polecenie Katarzyny II, Landtag ,,poprosił o przyłączenie" do Rosji. Biron otrzymał wówczas odszkodowanie, a szlachta niemiecka obietnicę stanowisk w administracji lokalnej i na dworze carycy. Po buncie chłopskim w okręgu Valmiera (1802) Landtag Liwonii, pod naciskiem cara Aleksandra I, uchwalił nowe rozgraniczenie ziemi folwarcznej i chłopskiej oraz zakazał pozbawiania chłopów użytkowanych gruntów i przyznał im prawo ich dziedzicznego przekazywania (1803). Następnie komisja ustaliła normy powinności, w tym pańszczyzny, w zależności od wartości ziemi i zgodnie ze wzorcem szwedzkim z 1688 roku. Uchwał z lat 1803-1804 nie wprowadzono jednak w życie. W 1817 roku w Kurlandii, a w 1819 w Liwonii, zniesiono poddaństwo, ale chłopi jeszcze przez 14 lat nie mogli opuszczać swojej wsi, natomiast obszarnikom przyznano całkowitą własność ziemi i zachowano inne przywileje według modelu estońskiego. W odpowiedzi wybuchły bunty chłopskie (1822, 1823), a po przyjęciu delegacji chłopskiej przez biskupa nowo założonej diecezji prawosławnej w Rydze (1836), doszło do masowego przechodzenia na prawosławie. Wyznanie cesarza przyjęło 87 tysięcy Łotyszy (1846-1847) W Liwonii szlachta zabrała chłopom 20% ziemi (1819-1849). Ciągły ferment społeczny spowodował, że cesarz nakazał, by ziemię chłopom sprzedawać lub wydzierżawiać, również za odrobek, ale nie krócej niż na 6 lat (1849). Gdy okres ten minął, Landtag Liwonii uznał prowizoryczne prawo z roku 1849 za stale obowiązujące. Pozostałe reformy były identyczne z estońskimi i wreszcie ukaz carski nakazał zniesienie kontraktów dzierżawy za odrobek w Kurlandii (1867) i Liwonii (1868). Zadłużenie i potrzeby inwestycyjne spowodowały, że obszarnicy sprzedawali część ziemi chłopom za pośrednictwem banków rolnych; w 1914 roku 40% ziemi należało już do chłopów, 10% do państwa, 48% do ziemian oraz 2% do miast i Kościoła. Zadłużenie chłopów z tytułu spłat pożyczek było znaczne jeszcze w momencie wybuchu I wojny światowej W Łatgalii uwłaszczenie odbyło się na zasadach przyjętych w Kraju Północno-Zachodnim (Litwa i Białoruś). W roku 1861 zniesiono poddaństwo i przyznano chłopom ziemię za wykupem niższym niż w Rosji, który następnie uczyniono obowiązkowym, a nadziały zwiększono (1863). Z powodu obcego pochodzenia warstw wyższych uregulowanie sprawy włościańskiej było warunkiem odrodzenia narodowego. Spośród 20 tysięcy ziemian stanu szlacheckiego na ziemiach łotewskich ponad 7 tysięcy było narodowości niemieckiej, a po około 6 tysięcy narodowości polskiej i rosyjskiej oraz około 200 litewskiej (1897). W 1739 roku na Łotwę przybyła grupa religijna pietystów z Czech, kierowana przez hrabiego Zinzendorffa. Do nowego ruchu przyjmowano na równo Niemców i Łotyszy, szlachtę, mieszczan i chłopów. Miał on wielkie powodzenie wśród ludu, który zaczął budować własne zbory i wybierać spośród siebie kaznodziei,bojkotując świątynie szlachty. Landtag wymusił na gubernatorze wydanie zakazu ruchu, ale spośród należących doń Łotyszy powstała pierwsza inteligencja narodowa; byli to absolwenci seminarium nauczycielskiego założonego przez żonę generała Hallarta. Gdy w 1858 roku pojawiły się łotewskie przekłady autorów klasycznych Jurisa Alu[nansa (1832-1864), jego wielbiciele zostali pogardliwie nazwani przez niemieckiego pastora Nowołotyszami. Nazwę tę przyjął następnie ruch odrodzenia narodowego, którego dewizą stało się, by myśleć, mówić i pisać tylko po łotewsku. Ośrodkiem odrodzenia narodowego był Dorpat, gdzie skupiło się grono kierownicze ruchu, obejmujące oprócz Alu[nansa, Kriszja[nisa Valdema[rsa (1825-1891) i Kriszja[nisa Baronsa (1835-1923) oraz przybyłego później Atisa Kronvaldsa (1837-1875). Nowołotysze zbierali przede wszystkim twórczoźć ludową i zajmowali się pracą kulturalną. Pierwsze pismo w języku łotewskim, Latvies[u Avizes, założone przez Irlandczyka Carla Watsona, istniało wprawdzie już od dawna (1822), ale wydawał je kler niemiecki, który był przeciwny ruchowi łotewskiemu. Przeciwnikami odrodzenia narodowego, z punktu widzenia działaczy łotewskich (i estońskich), była niemiecka szlachta, natomiast carat i Rosję, przynajmniej początkowo, traktowano jako potencjalnych sprzymierzeńców, później zaś często jako mniejsze zagrożenie. Valdemars, korzystając z pomocy rosyjskich słowianofili, którzy dążyli do zastąpienia wpływów niemieckich w prowincjach bałtyckich rosyjskimi, założył Peterburgas Avizes - Gazetę Petersburską (1862).

W Łatgalii rusyfikacja zaczęła się, podobnie jak na Litwie, od zakazu używania alfabetu łacińskiego (1865), który obowiązywał do 1904 roku. W 1882 roku w Kurlandii i Liwonii zaczęto wprowadzać zarządzenia rusyfikacyjne tego samego typu co w Estonii. Ziemie łotewskie (zwłaszcza Ryga) należały do najbardziej uprzemysłowionych w cesarstwie. Industrializacji i urbanizacji sprzyjało położenie geograficzne (porty, handel) oraz duża liczba wolnych rąk do pracy w przemyśle; od 1897 roku 600 tysięcy robotników rolnych musiało opuścić wieś. W 1914 roku już 40% ludności łotewskiej mieszkało w miastach. Konsekwencją tych przemian było powstanie proletariatu łotewskiego i utrata przez miasta charakteru niemieckiegö. W Rydze w 1867 roku mieszkało 43 tysiące Niemców i 24 tysiące Łotyszy, a w 1913 roku odpowiednio 69 tysięcy i 218 tysięcy na około 500 tysięcy mieszkańców miasta (resztę stanowili Rosjanie, Polacy i Żydzi). W miastach, oprócz robotników (85 tysięcy w 1913 roku), powstała też warstwa młodej drobnej i średniej burżuazji łotewskiej, która współzawodniczyła z mieszczaństwem niemieckim, organizując ruch gospodarczy opisany już na przykładzie Estonii.

Pojawienie się łotewskiej klasy robotniczej stworzyło dobre warunki dla propagowania socjalizmu niemieckiego. Działacze socjalistyczni tworzyli tzw. nowy nurt - jauna strava. Założyli w Rydze nowe pismo Dienas Lapa - Dziennik (1886). Wprawdzie represje i zesłanie 138 socjalistów (1897) osłabiło ruch, ale nie przestał istnieć, lecz zszedł do podziemia, gdzie uległ radykalizacji. Przywódcami jauna strava byli Janis Rainis (1865-1929) i Janis Jansons (1872-1917). W 1904 roku powstała łotewska Socjal-Demokratyczna Partia Robotnicza - LSDSP, tradycyjnie najsilniejsze ugrupowanie łotewskie. Rewolucja 1905 roku przybrała szczególnie ostre formy w Liwonii i Kurlandii; nie tylko w miastach, gdzie trwały strajki i krwawe starcia z policją, ale także na wsi, gdzie przeważali bezrolni pracownicy najemni. Służba folwarczna atakowała niemieckie latyfundia i paliła majątki. W grudniu 1905 roku socjaliści byli gotowi przejąć władzę. Wyodrębniły się wśród nich dwa nurty: socjaldemokraci żądali dla Łotwy statusu Finlandii, natomiast stowarzyszenie socjalistów domagało się zwołania Konstytuanty i podziału ziemi obszarniczej. Karne eskpedycje kozaków, paląc gospodarstwa chłopskie, szkoły i domy ludowe, przywróciły spokój. W wyniku rewolucji 3 tysiące Łotyszy zostało skazanych, w tym 1650 na śmierć, a 4 tysiące emigrowało do USA. W I i II Dumie Państwowej Rosji zasiadało pięciu Łotyszy, podczas gdy w III i IV już tylko dwu. Gdy latem 1915 roku Niemcy zajęły Kurlandię i Semigalię, 40% jej mieszkańców uciekło do Rosji. W oddziałach rosyjskich walczących na froncie łotewskim służyła znaczna ilość Łotyszy (do 80 % stanu w XX Korpusie). Łotysze odznaczyli się w obronie swych ziem przed Niemcami i dlatego dowództwo armii rosyjskiej zezwoliło na tworzenie narodowych jednostek strzelców łotewskich z łotewską komendą i dowództwem (1.08. 1915). 30 tysięcy ochotników wstąpiło do tych oddziałów i obroniło front pod Rygą, (wiedziano, że Niemcy przewidują kolonizację prowincji bałtyckich Estonii, Liwonii i Kurlandii). Oprócz położenia społecznego właśnie zagrożenie niemieckie przyczyniło się do późniejszej bolszewizacji łotewskich mas. Po rewolucji lutowej w Vidzeme ukształtowała się dwuwładza, obok administracji państwowej powstały silne rady lokalne i rady bezrolnych chłopów, w których wpływy zyskiwali bolszewicy. Rząd Tymczasowy zgodził się przyznać Łotwie autonomię (lipiec) i w wyborach w Vidzeme zwyciężyli socjaliści oraz radykałowie. W wyborach do rosyjskiej Konstytuanty bolszewicy uzyskali już 72% łotewskich głosów. Po dezintegracji armii rosyjskiej strzelcy łotewscy nie byli w stanie sami obronić Rygi przed ofensywą niemiecką i armia niemiecka zajęła stolicę (1.09.1917), a następnie okupowała południową Liwonię. W Valka, na granicy estońskiej, zebrali się przedstawiciele wszystkich partii łotewskich, z wyjątkiem bolszewików, i utworzyli Tymczasową Radę Narodową (Ja[nis Goldmanis, Ja[nis Za[li[tis, Ja[nis Czakste), która zażądała zwołania Saiema (sejmu) i utworzenia jednej, autonomicznej prowincji łotewskiej w ramach rosyjskiego państwa federacyjnego (18.11.1917). Tymczasem w Rydze działał Blok Demokratyczny do którego weszli przedstawiciele partii socjalistycznych i agrariuszy (Ka[rlis Ulmanis, Pauls Kalnińsz, Nikelis Valters). Rosja Sowiecka na mocy traktatu zawartego w Brześciu Litewskim (3.03.1918) ustąpiła z prowincji bałtyckich. Niemcy zwołali sejm liwoński do Rygi (12.04.1918) z udziałem 44 delegatów niemieckich oraz 13 kolaborantów łotewskich i estońskich, mianowanych przez władze okupacyjne. Zgromadzenie to poprosiło cesarza Niemiec o uznanie Księstwa Bałtyckiego, pozostającego w unii personalnej z królem Prus. Cesarz uznał Księstwo (17.10.1918), ale rewolucja w Niemczech przekreśliła te plany. 70% strzelców łotewskich zostało zdemobilizowanych w 1917 roku, ale reszta w większości uległa bolszewizacji i pod wodzą Jakumsa Va[cietisa wsparła Lenina, mniejszość zaś pod dowództwem gen. Janina walczyła po stronie Kołczaka, po czym w 1918 roku wsiadła we Władywostoku na okręty z czeskimi legionistami i przypłynęła do Rygi.

Latem 1918 roku Zigrfids Meieroviczs (1887-1925) wyjechał z ramienia Rady Tymczasowej do Londynu. Jego zabiegi na Zachodzie doprowadziły do uznania przez Wielką Brytanię niepodległości Łotwy de facto (11.11.1918). Wkrótce to samo uczynił nowy rząd Niemiec (26.11). W tej sytuacji partie polityczne tworzące w Rydze Blok Demokratyczny powołały Radę Ludową, która proklamowała niepodległość Łotwy (18.11.1918). Rada wybrała na prezydenta J. Czakste (1859- 1927); premierem został Ulmanis (1877-?), lider Związku Chłopskiego, natomiast partie socjalistyczne pozostały poza rządem. Przedstawiciel rządu niemieckiego, August Winnig, zezwolił na organizowanie łotewsko-niemieckiej armii z dowództwem niemieckim, by bronić Łotwy przed bolszewikami. W myśl postanowień o zawieszeniu broni 150-tysięczna armia niemiecka miała pozostać, ze względu na zagrożenie sowieckie, w prowincjach bałtyckich aż do nowego rozkazu aliantów. Gdy jednak bolszewicy rozpoczęli ofensywę (5.12.1918), żołnierze niemieccy wycofali się bez walki. Wkrótce Liwonia, Łatgalia i Ryga znalazły się w rękach Czerwonej Gwardii (3.01.1919).Bolszewicy powołali rząd Pe[te[risa Stuczki i rozpętali terror; według oficjalnych danych w ciągu 5 miesięcy okupacji rozstrzelano około 4 tysięcy osób. Rząd Ulmanisa przeniósł się do Lipawy, kontrolowanej przez armię niemiecką pod dowództwem monarchisty von der Goltza (mianowany 4.02.1919). Ulmanis dysponował jedynie 400 żołnierzami łotewskimi i 1200 członkami Landeswehry, tj. oddziałami złożonymi z Niemców bałtyckich. Nacjonaliści niemieccy z Landeswehry rozpętali terror antyłotewski, któremu oddział łotewski nie mógł się przeciwstawić. Kiedy brygada łotewska walczyła na froncie, Landeswehra za zgodą Goltza aresztowała część członków rządu Ulmanisa, a on sam uciekł do ambasady brytyjskiej (marzec). Niemcy powołali wówczas rząd pastora Andriersa Niedry, kontrolowany przez ministrów niemieckich. Dopiero teraz Goltz rozpoczął ofensywę niemiecko-łotewską i Landeswehra zajęła Rygę (21-22.05.1919). W całej operacji znacznej pomocy udzieliła armia estońska, która następnie przeciwstawiła się Landeswehrze, gdy ta chciała zająć Kieś. W czerwcu Estończycy zatrzymali marsz Niemców i zepchnęli ich na południe. Pod naciskiem Ententy zawarto rozejm i oddziały Niemców z Rzeszy musiały opuścić Łotwę, gdyż w myśl ustaleń rozejmowych poddani niemieccy nie mieli prawa walczyć na północ od Dźwiny. 8 lipca 1919 roku rząd Ulmanisa powrócił do Rygi, musiał jednak wprowadzić do gabinetu kilku Niemców bałtyckich. Do armii łotewskiej wcielono Landeswehrę, nad którą dowództwo objął Irlandczyk płk. H. R. L. G. Alexander (przyszły marszałek). Wówczas Goltz i Niedra zawarli sojusz z przebywającym w Kurlandii Pawłem Bermondtem-Awałowem (26.09.1919); ich wspólne siły liczyły 6-8 tysięcy Rosjan oraz 24-32 tysiące Niemców i miały być skierowane przeciwko bolszewikom, a faktycznie z ich pomocą usiłowano stworzyć kolonialne państwo w Kurlandii. Barmondt zaatakował Rygę (8.10.1919), ale flota francusko-angielska uratowała siły łotewskie, które następnie zepchnęły oddziały niemiecko-rosyjskie do Mitawy (3.11.1919) i wyzwoliły Kurlandię (1.12). Bermondtczycy wycofali się przez Litwę do Prus. Łatgalia została wyzwolona w wyniku wspólnej operacji polsko-łotewskiej (3-31.01.1920). Rosja Sowiecka podpisała z Łotwą rozejm (1.02) i wreszcie pokój (11.08.1920), uznając jej niepodległość i integralność terytorialną. W wyniku wojny Łotwa utraciła 27% ludności. W 1935 roku w nowym państwie Łotysze stanowili 75,5%, Rosjanie 10,6% (206 tysięcy), Niemcy 3,2%, Polacy 2,5%, Białorusini 1,4% (26 tysięcy) ludności (1935). W porównaniu z 1920 rokiem liczba Rosjan wzrosła (124 tysiące - 7,8%), natomiast Polaków (3,4%), Białorusinów (75 tysięcy - 4,7%) i Niemców malała. W 1881 roku na Łotwie i w Estonii mieszkało 180 tysięcy Niemców, ale w 1914 roku już 162 tysiące, i to mimo że w Kurlandii Liwonii w latach 1905-1914 osiedlono 20 tysięcy Niemców. Spośród 63 tysięcy Niemców, którzy pozostali w niepodległym państwie łotewskim lub doń powrócili, 38,5 tysiąca (61%) mieszkało w Rydze. W Kurlandii, w powiecie illuksztyńskim oraz w Rydze mieszkało także 23 tysiące (1,2%) Litwinów, w Łatgalii zaś żyli Białorusini. W tej dzielnicy mniejszości narodowe liczyły 221 tysięcy (39%) na 567 tysięcy ludności (1935). By złamać potęgę polityczną niemieckich baronów, przeprowadzono radykalną reformę rolną (1920-1937). Obszarnikom pozostawiono do 50 ha ziemi i wypłacono tylko częściowe odszkodowania. Bezrolni, choć na dogodnych warunkach, musieli jednak płacić za nadziały, natomiast małorolni i uczestnicy wojny o niepodległość otrzymali ziemię za darmo. Łotwa, podobnie jak Estonia, rozwinęła produkcję rolną i jej eksport, i to do tego stopnia, że ludność miejska spadła w porównaniu z okresem rosyjskim z 43,6% do 40%. W Konstytuancie (1.05.1920) partie socjalistyczne miały 37% mandatow, a prawicowy Związek Chłopski - 17,8%. Przyjęto demokratyczną konstytucję, przewidującą jednoizbowy parlament - Saeima, który wybierał prezydenta (15.02.1922). Liczba partii reprezentowanych w sejmie stale rosła - aż do 28 w 1931 roku. W latach 1922-1934 partie prawicowe uzyskiwały 37% - 32%, socjaliści 37% - 27%, mniejszości narodowe 15% - 18%, centrum 9% - 17% głosów, co powodowało ciągłe zmiany rządów uzależnionych od koalicji z małymi ugrupowaniami centrowymi i mniejszościami narodowymi, które posiadały 1 lub 2 deputowanych. Dodatkowo do niestabilności przyczyniały się naciski ekstremistów: faszystowskiego ruchu Pe[rkonkrustsa (Krzyże-Błyskawice) i komunistów, wspieranych przez sowieckie misje gospodarcze, którym socjaldemokratyczny rząd ułatwiał penetrację Łotwy. Część socjaldemokratów (Fricis Menders) chciała nawet utworzenia federacji bałtyckiej z Sowietami. Gdy parlament odrzucił wniosek o wybór prezydenta w głosowaniu powszechnym i o rozszerzenie prerogatyw rządu, premier Ulmanis dokonał bezkrwawego zamachu stanu, opierając się na paramilitarnej organizacji Związku Chłopskiego - Aizsargi (15.05.1934). Wprowadzono zakaz działalności partii politycznych i czasowo internowano część przywódców faszystowskich, komunistycznych i lewicowych demokratów. Ulmanis wprowadził system korporacjonistyczny, tworząc dwie izby gospodarcze i dwie kulturalne, a sam został dodatkowo prezydentem. Pakt Mołotow-Ribbentrop przyznał Łotwę Sowietom (23.08.1939). Stalin zażądał od Łotwy, podobnie jak w przypadku Estonii, podpisania układu o wzajemnej pomocy, przyjęcia kontyngentu 25 tysięcy żołnierzy i udostępnienia trzech baz wojskowych (2.10.1939). Rząd Ulmanisa przyjął ultimatum (5.10). NKWD wydało natychmiast tajną instrukcję nr 001223 o przyszłej deportacji ,,elementów antysowieckich" z krajów bałtyckich. Listy przygotowali lokalni komuniści i grupy NKWD pracujące w garnizonach sowieckich. Drugie ultimatum (16.06.1940) rząd również przyjął i Armia Czerwona opanowała Łotwę (17.06). Nowy zarządca Łotwy, Andriej Wyszyński, dostarczył Ulmanisowi listę członków nowego rządu (20.06); mimo braku zgody prezydenta premierem został Augusts Kirhenszteins, natomiast Ulmanisa wywieziono (22.07). Po sowieckich wyborach (14-15.07) nowy parlament ogłosił utworzenie Republiki Sowieckiej (21.07) i poprosił o przyjęcie w skład ZSRS, na co wyrażono zgodę (5.o8). Ofiarami pierwszej okupacji padło 35 tysięcy ludzi: ponad 7 tysięcy aresztowało NKWD, 15 tysięcy deportowano (13-14.06.1941) i 13 tysięcy zdołano ewakuować przed nadejściem Niemców. 70 tysiącom udało się jednak uciec za granicę. NKWD planowało wywózkę setek tysięcy Bałtów na 27-28 lipca 1941 roku. Po wybuchu wojny niemiecko-sowieckiej w Rydze rozpoczęło się powstanie (28.06.1941); przez radio ogłoszono o utworzeniu rządu, ale następnego dnia Sowieci opanowali sytuację. 1 lipca Ryga została zajęta przez Niemców. W walkach przeciwko Sowietom wzięło udział około 60 tysięcy Łotyszy. Niemcy rozwiązali oddziały łotewskie oraz nowo utworzone władze: Centralny Komitet Organizacyjny Wyzwolenia Łotwy oraz Tymczasową Radę Państwa, kierowaną przez dawnego ministra transportu Bernharda Einbergsa i powołali na ich miejsce całkowicie sobie podporządkowanych dyrektorów generalnych (Pasparvalde). Na czele tej administracji lokalnej stanął generał Oskars Dankers (21.08.1941-27.09.1944), ale ważną rolę do czasu dymisji w 1943 roku odgrywał drugi dyrektor Alfreds Valdmanis, były minister finansów. W konpiracji powołano prozachodnią Centralną Radę Łotwy (13.08.1943), która wydawała swój biuletyn i utrzymywała przez Sztokholm kontakty z Zachodem. Na jej czele stał Konstantins Czakste. Aresztowania jesienią rozbiły Radę. Walki partyzanckie, w których w początkowej fazie brało udział 15 tysięcy żołnierzy, trwały do 1953 roku. Pociągnęły one za sobą 25 tysięcy ofiar śmiertelnych. W ramach kolektywizacji, która zniszczyła bazę ruchu, deportowano 50 tysięcy Łotyszy (24-27.03.1949). W sumie wywózki do 1953 roku objęły 100 tysięcy osób. Na Łotwie najszybciej przeprowadzono autochtonizację partii komunistycznej, gdyż już w 1949 roku Łotysze stanowili 53% jej członków (na Litwie dopiero w 1959, a w Estonii w 1964 roku). Być może konsekwencją tego procesu było pojawienie się tendencji narodowo-bolszewickich po 1957 roku. Sprzyjała temu też czasowa decentralizacja i wykorzystanie przez Chruszczowa republkańskich aparatów w walce o pełnię władzy w moskiewskim centrum. W sierpniu 1958 roku II sekretarzem KPŁ został Vilis Krumińsz, a wicepremierm sekretarz organizacji ryskiej Eduards Berklavs. Obaj należeli do młodego pokolenia lokalnych komunistów, którzy nie spędzili połowy życia w Rosji i dążyli do pewnej autonomii Łotwy. Wkrótce zostali jednak usunięci ze stanowisk (15.07.1959), Berklavsa zaś wyrzucono nawet z partii. Czystka, która nastąpiła później, dotknęła również starych działaczy; premiera Vilisa Lacisa i I sekretarza Janisa Kalnberżińsz

Autor publikacji
INTERMARIUM