Polityczno-prawny status Gagauz Eri

Anatoliy Zymnin

I rok Studium Europy Wschodniej Uniwersytetu Warszawskiego

Polityczno – prawny status Gagauz Jeri

Zarządzanie w Gagauzji prowadzone jest na warunkach Konstytucji RM, ustawy „O szczególnym prawny statusie Gagauzji (Gagauz Jeri)”, „Ulożenija” (podstawowy zbiór ustaw Gagauzji), miejscowych ustaw i innych aktów prawnych Halk Topluszu Gagauzji. Gagauzja ma swoje godło, flagę i hymn.

Stolica – centrum polityczno – administracyjne – Komrat.

Najwyższym organem przedstawicielskim jest Halk Topluszu Gagauzji – Parlament, który ma prawo przyjęcia ustaw, aktów prawnych. Każda miejscowość Gagauz Jeri (nie zależnie od ilości mieszkańców) jest reprezentowana w parlamencie nie mniej niż przez jednego posła. Halk Topluszu składa się z 35 deputowanych.

Najwyższa osobą Gagauz Jeri jest przewodniczący - Baszkan, który stoi na czele władzy wykonawczej. Baszkan wybierany jest w demokratycznych wyborach powszechnych na kadencję terminem na 4 lata i nie może obejmować władzy więcej niż 2 kadencje.

Wykonawczym organem republiki jest Komitet wykonawczy – Bakkanyk komitet – który jest zatwierdzony przez parlament Halk Topluszu na 4 lata za prezentacją Baszkana.

Sytuacja społeczno – polityczna lat 2000 – 2002

Powszechne wybory do Halk Topluszu i wybory Baszkana odbyły się we wrześniu 1999 roku. Frekwencja wyborcza stanowiła 51% - w pierwszej turze i 58% - w drugiej.

Do drugiej tury wyborów Baszkana wyszli obecny na ten czas Baszkan Georgij Tabunszczyk – dawny komunista, który za swojej kadencji w Gagauzji zgodził się na rozpuszczenie armii i transformował Republikę w Autonomię. Jego konkurentem został młody, aktywny polityk, ekonomista i dyplomata Dmitrij Krojtor. Człowiek Prezydenta Piotra Lucinskiego, jak o nim mówiono. W drugich wyborach Baszkana Gagauz Jeri 24 września 1999 roku zwyciężył Dmitrij Krojtor. Na niego głosowali 60% obywateli.

Do Halk Topluszu weszło tylko 4 deputowanych – komunistów. Przewodniczącym Parlamentu został obrany przewodniczący radykalnej partii Watan – Michail Kendigelan. To była pierwsza klęska komunistów na wyborach w Mołdawii.

Po objęciu władzy prezydenckiej przez komunistę Wladimira Woronina w kwietniu 2001 roku polityka centrum zmieniła się. Oficjalny Kiszyniów zaczął działać w kierunku rozbicia jednolitości w kierownictwie Gagauzji również w świadomości ludzi.

W Gagauzji z 31 stycznia 2002 roku zaczyna się zdaniem gagauzkich polityków „czas cichego zamachu stanu”. Baszkan Dmitrij Krajtor został oskarżony o rozkradanie pomocy humanitarnej (ropy naftowej z Turcji). Dla dyskredytacji Baszkana zostały zastosowane wielkie środki.

31 stycznia 2002 roku Halk Topluszu pod naciskiem Woronina przegłosował votum nieufności Komitetowi Wykonawczemu i Baszkanowi Gagauzji. Prezydent zwrócił się do Gagauzów i wyznaczył referendum w sprawie votum nieufności do rządu Krojtora.

Referendum zgodnie z ustawą musiał odbyć się w ciągu trzech miesięcy, ale pod naciskiem Kiszyniowa referendum został wyznaczone na 24 lutego 2002 roku. W dzień referendum miało miejsce zaplanowane wykradzenie pieczęci w dzielnicach wyborczych, dla tego, żeby referendum zostało zerwane. Organizatorem tych działań był Krajtor oraz odpowiedzialny za wykonanie zadania – Iwan Burgudży.

W Komracie Kircowie, Beszalmie, Dezginże, Chadyr-Lungie referendum nie odbyło się.

Na początku marca 2002 roku miała miejsce prowokacja polityczna, kiedy z własnego gabinetu w budynku Halk Topluszu został porwany naczelnik departamentu parlamentu autonomii i jej przedstawiciel w Naddniestrzu Iwan Burgudży. Najbardziej bliski sojusznik Baszkana Krojtora – nie zgadzającego się z polityką Kiszyniowa zmniejszania praw autonomicznych Gagauz Jeri. Po kilku dniach – 7 marca – pod naciskiem OBWE władza oficjalnie uznała fakt zatrzymania polityka i ogłosiła swoje oskarżenia. Tymczasem w Komracie odbyły się kilka manifestacji protestu i ogłoszono o początku formowania bojówki „Budżiak”.

Zdaniem pierwszego Baszkana Gagauz Jeri Stepana Topala: „Na federalizację Mołdawii centrum nie pójdzie ze względu na problem Naddniestrzański. Trzy podmioty federacyjne dla małego państwa – to już za dużo. Razem z Naddniestrzem Gagauz Jeri zmoże blokować inicjatywy Kiszyniowa.

Kiszyniów szuka nowego wyjście z sytuacji. Pod naciskiem władzy centralnej deputowani odrzucali wszystkie propozycje Baszkana: albo nie głosowali, albo w ogóle ignorowali posiedzenia Parlamentu. W konsekwencji władza w Gagauzji została sparaliżowana i Krajtor 10 lipca 2002 roku podał się do dymisji. Według planu Kiszyniowa następnego baszana musiał obrać Halk Topluszu (a nie obywatele w wyborach powszechnych) pod kontrolą centrum i w taki sposób zakończyć zamach stanu w Komracie.

Ale różne struktury europejskie dały do zrozumienia Woroninowi, że nie uznają tej falsyfikacji.

Wtedy na arenę polityczną wszedł jeszcze jeden gracz - komunista Grigorij Tabunszczyk – dawny i wierny wykonawca planów Woronina po ruinie autonomii. Scenariusz był następny: Tabunszczyk odmówi udziału w negocjacjach na temat federalizacji Mołdawii i zajmie się przyjęciem ustawy „O szczególnym statusie prawnym Gagauzji (Gagauz Jeri)” i doprowadzeniem do jej zgodności z obowiązującą Konstytucją Republiki Mołdowa i innymi ustawami mołdawskimi. Ale to już jest sprzeczne z obowiązującym prawem, na zasadzie jakiego została stworzona Gagauzska Autonomia.

Wybory prezydenckie 6 października 2002 roku zostały uznane za nieważne, ponieważ frekwencja stanowiła 43% (potrzebne minimum – 50%). Na wyborach obecnych było 500 obserwatorów z misji OBWE w Mołdawii, deputowani Rosyjskiej Dumy Państwowej, ambasadorzy Francji, Rumunii, przedstawiciele Ligi obrony praw człowieka w RM i przedstawiciele kandydatów.

Zgodnie z ordynacją wyborczą RM w razie uznania wyborów za nieważne, wymagana frekwencja na powtórnych wyborach zmniejsza się do 33%.

Powtórne wybory miały miejsce 22 października 2002 roku, frekwencja wyniosła 46%. Z poparciem Woronina Tabunszczyk uzyskał 50,9%, a jego konkurent Mikail Formuzal, primar (mer) Czadyr –Lunga – 43%. Inauguracja nowego Baszkana odbyła się 9 listopada 2002 rokuNa czele parlamentu stanął Iwan Kristioglo.

Kiszyniów zwyciężył w sprawie formowania nowego lojalnego wobec centrum rządu Gagauz Jeri.