Kwestia narodowa
Utworzona w kwietniu 1919 roku partia komunistyczna pod nazwą Socjalistyczna Partia Robotnicza Jugosławii uważała, iż Serbowie, Chorwaci i Słoweńcy są jednym narodem[1]. W 1924 roku Komunistyczna Partia Jugosławii stanęła na stanowisku, iż prawo narodów do samostanowienia nakazuje wystąpienie Słowenii, Chorwacji i Macedonii z Jugosławii i utworzenia własnych państw, z czego należy wnosić, że uznawano istnienie tych trzech narodów, choć kwestia macedońska nie została jeszcze jednoznacznie rozwiązana, ponieważ Komintern nie podjął decyzji o istnieniu narodu o tej nazwie w związku z roszczeniami partii bułgarskiej do reprezentowania Macedonii.
W 1929 roku dyktatura królewska wprowadziła pojęcie narodu jugosłowiańskiego dla wszystkich mieszkańców państwa, natomiast komuniści w 1935 roku wysunęli hasło stworzenia związku republik demokratycznych i w konsekwencji dwa lata później powołali w ramach KPJ autonomiczne partie komunistyczne Słowenii i Chorwacji, ale nie Macedonii, co oznaczało, iż uznawano istnienie tylko trzech narodów: słoweńskiego, chorwackiego i serbskiego.
29-30 listopada 1943 roku na II sesji AVNOJ podjęto decyzję o utworzeniu państwa federacyjnego, uznając istnienie 5 narodów: Słoweńców, Chorwatów, Serbów, Czarnogórców i po raz pierwszy Macedończyków.
W Jugosławii komunistycznej wprowadzono dwa statusy: narodu i narodowości. Pierwszy miało pięć narodów zamieszkujących głównie w Jugosławii: Słoweńcy, Chorwaci, Serbowie, Czarnogórcy i Macedończycy. Ich nomenklatury otrzymały własne republiki. Muzułmanów w BiH w tym czasie nie uważano za odrębny naród. Dlatego w roku 1948 wprowadzono kategorię „muzułmanie nie zadeklarowani” tj. bez deklaracji o przynależności narodowej[2], swojego rodzaju odpowiednik „tutejszych”. Kategoria ta oznaczała osoby wyznania muzułmańskiego, które nie deklarowały przynależności narodowej.
Status narodowości przyznano mniejszościom narodowym, za które uznano narody posiadające własne państwo poza Jugosławią jak Albańczycy, Węgrzy, Włosi, Bułgarzy.
Państwo komunistyczne uznawało istnienie wspomnianych pięciu narodów i głosiło zasadę jugoslavenstva czyli poczucia wspólnoty wszystkich narodów i narodowości zamieszkujących Jugosławię i usuwania ich sprzecznych interesów[3].
Aby osłabić nacjonalizm serbski i chorwacki w BiH uznano istnienie narodu muzułmańskiego[4]. W 1961 roku wprowadzono kategorię „Muzułmanie (przynależność etniczna)” tzn. dla osób czujących się Muzułmanami w sensie przynależności etnicznej, jeśli się nie zadeklarowali jako członkowie innych narodów lub narodowości jak np. Albańczycy, Turcy, Serbowie, Chorwaci czy Macedończycy. I wreszcie w 1971 roku wprowadzono kategorię „Muzułmanie” w sensie przynależności narodowej[5]. W ten sposób uznano istnienie w Jugosławii sześciu narodów. Wywołało to sprzeciw nomenklatur chorwackiej i macedońskiej, które obawiały się, iż Chorwaci i Macedończycy wyznania muzułmańskiego będą się odtąd deklarowali jako Muzułmanie w sensie narodowym.
W 1958 roku wprowadzono kategorię „Jugosłowianie nie zadeklarowani”, a w roku 1961 „Jugosłowianin narodowo nie zadeklarowany”, dla osób które chciały podać tylko przynależność państwową bez narodowej[6]. Jako „Jugosłowianie” najczęściej deklarowali się mieszkańcy BiH oraz osoby pochodzące z małżeństw mieszanych. Ta kategoria budziła największy sprzeciw nomenklatury komunistycznej w BiHu. Hamdija Pozderac widział w tym nawet próbę stworzenia „narodu jugosłowiańskiego, do którego asymilowałyby się pozostałe narody”[7].
Struktura władz
Zmiany w strukturze władzy Jugosławii i decentralizacja rozpoczęły się po wyeliminowaniu w dniu 1 lipca 1966 roku na IV Plenum KC SKJ, kóre odbyło się na wyspie Broni, Aleksandra Rankovicia, szefa Zarządu Bezpieczeństwa Państwa – UDBA, przewodniczącego organizacji weteranów, szefa wydziału polityki kadrowej w partii i zastępcy Tity. VI Plenum Związku Komunistów Serbii – SKS we wrześniu 1966 roku potępiło antyalbańską politykę Rankovicia i rozpoczęło tworzenie samodzielnej nomenklatury albańskiej. W 1968 roku do pokrajin, czyli okręgów autonomicznych, o niektórych kompetencjach równych republiko, przekazano władzę ustawodawczą i sądowniczą, a Kosowo uzyskało pierwszeństwo w dystrybucji funduszy centralnych przeznaczonych dla zacofanych republik. W styczniu 1969 roku Skupština Serbii uchwaliła nową Konstytucję Kosowa. Prowincja uzyskała własny Sąd Najwyższy, Uniwersytet w Prisztinie oraz zrównanie w prawach trzech języków: serbo-chorwackiego, albańskiego i tureckiego, co spowodowało, iż w miejscu pracy zaczęto wymagać znajomości języka albańskiego i serbo-chorwackiego, a więc Albańczycy uzyskali preferencje w miejsce faworyzowanych dotąd Serbów. W lutym tego roku Parlament Kosowa mógł już sam przyjąć swoją Konstytucję.
IX Zjazd Związku Komunistów Jugosławii w marcu 1969 roku sformalizował władze republik i decentralizację federacji; liczbę członków Prezydium (Prijedsedništvo) SKJ podniesiono z 43 do 45 (po 6 z 6 republik, po 3 z 2 pokrajin oraz 3 delegatów armii); przewodniczący partii republikańskich i pokrajinskich wchodzili z urzędu, natomiast pozostałych wybierały komitety centralne, a nie centrum jak dotąd. Prezydium wybierało spośród siebie 15 członków Biura Wykonawczego czyli odpowiednika sowieckiego politbiura.
W 1978 roku wprowadzano zasadę kolektywnego kierownictwa w partii. Od tego czasu KC SKJ liczyło 156 członków delegowanych po 19 przez partie republikańskie oraz po 14 przez pokrajinskie i JNA, a także 9 członków z urzędu: 6 przewodniczących partii republikańskich, 2 pokrajinskich i przewodniczącego organizacji partyjnej w wojsku, czyli razem 165 osób; 166 członkiem KC był Tito. Przedstawicieli JNA było jednak w praktyce nie 15 jak w przypadku partii pokrajinskich lecz 20, ponieważ 5 wchodziło jeszcze w skład innych delegacji, zwłaszcza kosowskiej. Wielonarodowa nomenklatura JNA miała więc w praktyce status wyższy niż partie pokrajinskie. Armia była dziewiątą częścią systemu i mogła wpływać na pozostałe, choć nie dominowała nad nimi. Dopiero sojusz JNA z innymi centrami politycznymi mógł dać pozycję dominującą[8]. Na czele SKJ stało 23 osobowe Prezydium, w składzie: po 3 przedstawicieli partii republikańskich i po 2 z pokrajinskich, w tym przewodniczący z urzędu oraz reprezentant organizacji partyjnej JNA, natomiast Biuro Wykonawcze już wcześniej zlikwidowano. 2 przedstawicieli wybieranych do Prezydium z każdej organizacji republikańskiej (jeden w delegacji pokrajinskiej) musiało najpierw zostać wybranych w składzie delegacji swojej republiki do KC, które musiało ten wybór zatwierdzić większością dwu trzecich głosów.
Konstytucja z 21 lutego 1974 roku wprowadziła decentralizację bez demokracji, co w praktyce oznaczało legalizację konfederacji nomenklatur republikańskich i dwu prowincji oraz JNA; republiki miały status państw, a pokrajiny zachowywały się jak państwa. Republiki i pokrajiny miały równe prawo do inicjatywy ustawodawczej w Izbie Republik i Pokrajin. Do gestii władzy federalnej zastrzeżono: obronę narodową, politykę zagraniczną, politykę monetarną, system dewizowy, stosunki gospodarcze z zagranicą i rozwój republik gospodarczo zacofanych. Decyzje federalne były wprowadzane przez organy republik i pokrajin bez prawa interwencji i kontroli ze strony organów federalnych. W sytuacji skrajnej można było w praktyce interpretować Konstytucję z 1974 jako dającą pierwszeństwo prawom republikańskim nad federalnymi[9]. Serbia mogła odtąd uchwalać prawa obowiązujące na terytorium całej republiki pod warunkiem uzyskania uprzedniej zgody parlamentów Wojwodiny i Kosowa[10]. Śmierć Tity zlikwidowała faktycznie kontrolę centralną i dotychczasowy republikanizm (dążenie do samodzielności republik) w praktyce doprowadził do ich samodzielności. Monopol władzy totalitarnej został umiejscowiony na poziomie republik i prowincji. Tak więc po śmierci Tity dotychczasowa fasada stała się rzeczywistym systemem podejmowania decyzji[11].
Nieustanna zmiana stanowisk powodowała krążenie elity, co jeszcze wzmogło wprowadzenie po śmierci Tity jednorocznego mandatu. Częste zmiany funkcji, raz bardziej istotnych, to znów mniej ważnych powodowało, iż rzeczywista władza zależała od obsadzenia „swoimi ludźmi” maksymalnej liczby stanowisk, tak by można było ją sprawować nawet gdy się aktualnie było np. przewodniczącym parlamentu. Klasycznym przykładem takiej sytuacji była władza klanów Petara Stambolicia i Dražy Markovicia w Serbii; kontrolowali oni republikę nawet jeśli aktualnie nikt z nich nie był przewodniczącym Prezydium Związku Komunistów Serbii.
Krążenie elit „produkowało” też ludzi zbędnych w zbyt szeroko rozrastającej się nomenklaturze; znajdowali oni stanowiska w instytucjach „na papierze”[12], co jednak musiało produkować niezadowolenie i dążenie owej „zapasowej elity” do zajęcia miejsc dających prawdziwą władzę. Musieli więc poszukiwać okazji by wyjść na pierwszy plan.
Po śmierci Tity postanowiono zachować status quo i unikać na poziomie federalnym wszystkiego co szkodziłoby atmosferze jedności. W praktyce najwyższą władzą miało być wspólne posiedzenie kierownictwa partyjnego i państwowego. Tito przed śmiercią chcąc uniknąć walki o władzę między swymi następcami i walk klanów w republikach wymusił obietnicę wprowadzenia we wszystkich organach państwowych, politycznych (tj. w partii) i samorządowych jednorocznego mandatu i jednokrotnego sprawowania tej samej funkcji, co miało umacniać kolektywne kierownictwo[13] czyli stworzyć podstawy pod trwałą władzę oligarchiczną na miejsce jednoosobowej sprawowanej przez Titę. Decyzja ta, mimo uchwalenia 3 lipca 1981 roku odpowiednich poprawek do konstytucji Jugosławii, nie została do końca wprowadzona w życie wobec oporu nomenklatur, zwłaszcza słoweńskiej i serbskiej; sposobem jej obejścia było przedłużanie mandatu lub wybieranie tej samej osoby na kolejną kadencję.
Za życia Tity, w 1978 roku na XI Kongresie SKJ w skład Prezydium weszli: Stane Dolanc[14] i Andrej Marinc[15] ze Słowenii, Vladimir Bakarić[16] i chorwacki Serb Dušan Dragosavac[17] z Chorwacji, Hamdija Pozderac[18] i Branko Mikulić[19] z BiH, Miloš Minić[20] i Petar Stambolić[21] (od 1981 r. Draža Marković) z Serbii, Veselin Djuranović[22] i Dobroslav ćulafić[23] z Czarnogóry, Aleksandar Grličkov[24] i Lazar Mojsov[25] z Macedonii, Fadil Hoxha[26] z Kosowa, Stevan Doronjski[27] z Wojwodiny i 9 członków ex officio, w tym z ramienia JNA Nikola Ljubičić[28].
Już na wrześniowym plenum KC SKJ w 1981 roku Petar Stambolić domagał się by Draža Marković został wybrany do Prezydium KC SKJ i objął funkcję jego przewodniczącego, ponieważ nadeszła kolei sprawowania tej funkcji przez reprezentanta Serbii[29]. XII Kongres SKJ miał miejsce w końcu czerwcu 1982 roku. Potwierdzono tam status quo, w tym status Kosowa[30]. Kongres, wśród którego delegatów Serbowie stanowili większość, formalnie w głosowaniu jawnym potwierdzał skład delegacji do KC SKJ, następnie zaś KC w głosowaniu tajnym wybierało 14 członków Prezydium KC SKJ. W czasie wyborów 2 reprezentantów KC SKS do Prezydium KC SKJ, Marković nie uzyskał wymaganych 2/3 głosów (95 z 159). Przeciwko niemu głosowali delegaci z pokrajin, BiH, Chorwacji i niektórzy Serbowie. Dla Petara Stambolicia było to dowód ataku na Serbię; dążył on by to KC SKS delegowało swoich przedstawicieli do Prezydium KC SKJ bez wyborów. Takie rozwiązanie zlikwidowałoby w praktyce centrum federalne i całkowicie uniezależniło nomenklatury republikańskie. Taki sam rezultat miałoby przyjęcie w 1980 roku propozycji przewodniczącego partii słoweńskiej Franca Popita aby Prezydium KC SKJ tworzyli wyłącznie przewodniczący partii republikańskich i pokrajinskich[31]. Stambolić miał pretensje, że KC SKJ zamiast preferowanego przez KC SKS Markovicia wybrało w ramach puli serbskiej Miloša Minicia, popieranego przez Titę przeciwnika narodowego komunizmu i twórcę koncepcji polityki jugosłowiańskiej wobec Sowietów. Delegacja serbska groziła, że członkowie KC SKS mogą wystąpić z KC SKJ, co oznaczałoby odłączenie się partii serbskiej, dlatego na żądanie Serbów powtórzono głosowanie i tym razem Draža Marković przeszedł wymaganą większością 2/3 głosów. Konflikt na XII Kongresie SKJ oznaczał, iż władze federalne odtąd nie będą się wtrącały do spraw wewnętrznych republik, a więc nomenklatury republikańskie uzyskały wolną rękę w swoich sprawach i prawo do prowadzenia własnej polityki, co zresztą przyznał nowowybrany przewodniczący Prezydium KC SKJ Mitja Ribičič, stwierdzając, iż konflikt z Miniciem jest sprawą wewnętrzną kierownictwa serbskiego[32].
W czerwcu 1982 roku do Prezydium KC SKJ weszli: ze Słowenii Mitja Ribičič i Milan Kučan; z Chorwacji Vladimir Bakarić (po jego śmierci do Prezydium wszedł Jure Bilić) i Dušan Dragosavac; z BiHu Nikola Stojanović i Franjo Herljević; z Serbii ostatecznie Dobrivoje Vidić i Draža Marković; z Czarnogóry Veljko Milatović i Milan Radović; z Macedonii Dimče Bełovski i Kiro Hadżivasilev; z Wojwodiny Petar Matić oraz z Kosowa Turek Ali Shukri i 9 członków ex officio, w tym z ramienia JNA gen. Nikola Ljubičić.
W omawianym okresie stanowisko przewodniczącego Prezydium SKJ piastowali: Lazar Mojsov (20.10.1980-20.10.1981), chorwacki Serb Dušan Dragosavac (20.10.1981-29.06.1982), Słoweniec Mitja Ribičič (czerwiec 1982-czerwiec 1983), Serb Dragoslav Draža Marković (czerwiec 1983-czerwiec 1984), albański Turek Ali Shukri (czerwiec 1984-czerwiec 1985) i Czarnogórzec Vidoje Žarković (czerwiec 1985-czerwiec 1986); wszyscy byli zwolennikami orientacji jugosłowiańskiej. Sekretarzem Prezydium SKJ, a więc drugim człowiekiem w partii, był Štefan Korošec.
Kolektywna prezydentura została wprowadzona w 1971 roku na mocy poprawki do ówczesnej Konstytucji i potwierdzona w Konstytucji z 1974 roku. System wyborczy do parlamentu federalnego oraz parlamentów republikańskich i pokrajinskich był bardzo skomplikowany. Istniały trzy izby: społeczno-polityczna, gmin i pracy zrzeszonej. Wybory były pośrednie; najpierw zebrania obywateli i pracowników wybierały delegacje, które wybierały delegatów do skupštin gminnych, te zaś delegatów do skupštin republikańskich i pokrajinskich, a te do Izby republik i pokrajin Jugosławii. Na poziomie gmin istniała skupština składająca się z trzech rad: społeczno-politycznej, wspólnot i pracy zrzeszonej. Do pierwszej rady kandydatów wybierały delegacje wyłonione przez organizacje społeczno-polityczne czyli Związek komunistów i jego organizacje transmisyjne: związki weteranów, front ludowy, Komsomoł, związki zawodowe, jednak na tych kandydatów głosowali mieszkańcy gminy w wyborach powszechnych. Do drugiej rady członków wybierały delegacje wyłonione przez wspólnoty samorządowe wsi, dzielnic, osiedli itp. położonych w danej gminie. Do trzeciej rady członków wybierały delegacje wyłonione przez kolektywy pracownicze, grupy rolników indywidualnych i rzemieślników z terenu danej gminy.
Na poziomie republik i pokrajin izbę społeczno-polityczną wybierali delegaci rad społeczno-politycznych wszystkich skupštin gminnych, izbę gmin wybierali delegaci rad wspólnot wszystkich skupštin gminnych i izbę pracy zrzeszonej wybierali delegaci rad pracy zrzeszonej wszystkich skupštin gminnych.
Skupština federalna składała się z Izby Związkowej czyli samorządowej wybieranej przez wszystkie skupštiny gminne Jugosławii (tj. trzy rady każdej skupštiny gminnej obradowały razem) spośród kandydatów zatwierdzonych przez front ludowy – SSRN (połowa kandydatów musiała pochodzić z rad pracy zrzeszonej) i Izby Republik i Pokrajin wybieranej przez skupštiny republikańskie i pokrajinskie (tj. trzy izby każdej skupštiny obradowały razem)[33].
Rzecz jasna jedyną instytucją, która kontrolowała ten system był SKJ. Pozwalał on jednak na nieuczestniczenie w farsie. W roku 1978 i 1982 w wyborach nie wzięło udziału dwie trzecie obywateli[34].
Tworzenie na zasadzie delegacji parlamentu federalnego (Izby federalnej oraz Izby Republik i Prowincji) oznaczało, iż władze partyjne każdej republiki (formalnie parlamenty republikańskie) decydowały kto zostanie wysłany do jugosłowiańskiej Skupštiny. Republiki i prowincje miały prawo veta w stosunku do decyzji parlamentu federalnego[35]. Podobnie konfederalny charakter miało ośmioosobowe Prezydium (Prijedsedništvo) Państwa (kolektywna prezydentura), składające się z 8 delegatów republikańskich i pokrajin oraz ex officio: przewodniczącego Prezydium SKJ i ministra obrony narodowej bez prawa udziału w głosowaniu, a do swojej śmierci zasiadał w nim także Tito jako „prezydent dożywotni”. Prezydium teoretycznie podejmowało decyzje na zasadzie consensusu (prezydia republikańskie większością głosów); sprawowało ono kontrolę nad MSZ, MSW i MON, a więc nad armią. Decyzje w Prezydium Państwa podejmowano zwykłą większością głosów, jej brak oznaczał paraliż decyzyjny. Utrzymanie zasady consensusu gwarantowało równość nomenklatur i samodzielność w ramach własnej republiki. Dlatego w 1981 roku Milan Kučan domagał się jej utrzymania we wszystkich organach federacyjnych[36].
Władze centralne (Prezydium KC SKJ, Prezydium Państwa z JNA, rząd, parlament) od 1980 roku były więc raczej miejscem uzgadniania interesów nomenklatur republikańskich i tylko sojusz większości mógłby wymusić posłuszeństwo mniejszości, ale właśnie owej większości nie można było stworzyć ze względu na różnorodność interesów i odmienność republikańskich odpowiedzi na pytania jak zachować władzę.
Śmierć Tity zbiegła się z objęciem urzędu przez Prezydium Jugosławii w nowym składzie: Sergej Kraigher ze Słowenii, Vladimir Bakarić z Chorwacji (po jego śmierci w 1983 roku Mika Špiljak), Cvijetan Mijatović z BiH, Petar Stambolić z Serbii, Lazar Koliševski z Macedonii, Vidoje Žarković z Czarnogóry, Stefan Doronjski z Wojwodiny i Fadil Hoxha z Kosowa.
Prezydium Jugosławii wybrane w 1983 roku pozostało w takim składzie całą kadencję, od maja 1984 do maja 1989 roku; Słowenia delegowała Sergeja Kraighera (Krajger), Chorwacja Josipa Vrhovca, BiH Chorwata Branko Mikulicia, którego w 1986 roku w związku z objęciem teki federalnego premiera zastąpił Muzułmanin Raif Dizdarević, Wojwodina Serba Radovana Vlajkovicia, Serbia gen. Nikolę Ljubičicia, Czarnogóra Veselina Djuranovicia, Macedonia Lazara Mojsova i Kosowo Sinana Hasaniego. W omawianym okresie stanowisko przewodniczącego Prezydium Jugosławii kolejno sprawowali: z poprzedniego składu Sergej Kraigher (1981-1982), Petar Stambolić (1982-1983) i Chorwat Mika Špiljak (1983-1984) oraz z nowego: Veselin Djuranović (1984-1985) i Radovan Vlajković (1985-1986). Z wymienionych jedynie gen. Nikola Ljubičić należał do orientacji narodowo-komunistycznej.
Po Veselinie Djuranoviciu (1977-1982), który wszedł do Prezydium Jugosławii, premierem federalnym została Milka Planinc z Chorwacji (1982-1986).
Efekt Gorbaczowa
Jak wspomina Dizdarević, sowiecka agresja na Afganistan była decydującym czynnikiem konsolidującym kierownictwo federalne. Nad konsekwencjami inwazji Prezydium Jugosławii obradowało już 9 stycznia 1980 roku; spodziewano się po śmierci Tity agresji sowieckiej z udziałem Bułgarii i Węgier, a rehabilitacja Rankovicia w bloku sowieckim wzmagała jeszcze poczucie zagrożenia i 13 marca na posiedzeniu Rady Obrony Narodowej postanowiono przyjąć plan zbrojeń na lata 1981-1985; armia miała zostać zmodernizowana i wyposażona zwłaszcza w nowe rakiety, TO miała liczyć 1,2 mln członków[37]. 13 lutego 1980 roku na posiedzeniu Rady Obrony Narodowej Vladimir Bakarić ostrzegał, iż Sowieci „liczą na wewnętrzny brak jedności”. Gen. Ljubičić spodziewał się też inwazji sił NATO z terenu Grecji i Włoch, gdyby doszło do agresji sowieckiej na Jugosławię[38].
Po raz pierwszy brak nacisku ze strony Sowietów kierownictwo jugosłowiańskie zauważyło po wyborze Gorbaczowa, wtedy „odczuwaliśmy pozytywne przemiany w polityce ZSRS wobec nas”, pisze Dizdarević[39]. Na pogrzeb Czernienki wysłano Raifa Dizdarevicia jako szefa MSZ, Alego Shukriego jako Przewodniczącego Prezydium KC SKJ i Veselina Djuranovicia jako Przewodniczącego Prezydium Jugosławii. Rozmowy były widocznie pozytywne, skoro kierownictwo państwowe i partyjne postanowiło zacieśnić kontakty i już w czerwcu 1985 roku do Moskwy pojechała premier Planinc; nawiązała dialog z Gorbaczowem i przyjęła jego propozycje bliższej współpracy. W końcu lipca 1985 roku Dizdarević spotkał się z Eduardem Szewardnadze w Helsinkach, a w styczniu 1986 roku znów odwiedził Sowiety. „Widać było – pisze – że Gorbaczow z wąskim kręgiem współpracowników wyprzedza daleko innych i że w tej wąskiej grupie jest Szewardnadze. […] wróciliśmy z wrażeniem, że w toku są poważne przemiany”. Gorbaczow został zaproszony do Jugosławii, ale nie mógł przyjechać więc postanowiono wysłać do Moskwy Milanko Renovicę, przewodniczącego Prezydium KC SKJ (1986-1987). „Wrażenia z tych rozmów były takie, że przemiany wewnątrz ZSRS i jego polityce zagranicznej oraz polityce wobec Jugosławii odbywają się w pozytywnym kierunku”. 21 czerwca 1987 roku doszło do spotkania w cztery oczy Dizdarevicia i Szewardnadzego w Dubrowniku. Sowiecki minister spraw zagranicznych mówił o „rozwoju demokracji i samorządu” i zapewniał, że Sowieci chcą wykorzystać doświadczenie jugosłowiańskie w tej dziedzinie. 14 marca 1988 roku przyjechał do Jugosławii Gorbaczow by podpisać przygotowaną już wspólną deklarację i projekt układu o współpracy do roku 2000[40].
Nie wykluczone jednak, że kontakty istniały już wcześniej, skoro Dizdarević przyznaje: „z partyjnego szczytu Polski dysponowaliśmy informacjami, że w Politbiurze KPZS przy końcu rządów Breżniewa najbliżsi krytycznym i realistycznym ocenom sytuacji i potrzebie radykalnych zmian w ZSRS byli Jurij Andropow i Michaił Gorbaczow”[41]. W każdym razie kierownictwo jugosłowiańskie wiedziało o istnieniu i zamiarach grupy Andropowa i czekało aż dojdzie ona do władzy.
Tak więc, mimo iż walki między nomenklaturami republikańskimi występowały także przed dojściem do władzy Gorbaczowa, w praktyce nomenklatury republikańskie zmuszone były utrzymywać sztucznie jedność w obawie przed interwencją sowiecką. Można więc ustalić datę, po której uruchomienie procesu transformacji w poszczególnych republikach nie groziło ewentualną katastrofą z zewnątrz. Okres między lipcowym spotkaniem z Szewardnadze w 1985 roku i styczniową wizytą Dizdarevicia w Moskwie w 1986 roku wyznacza prawdopodobnie moment kiedy kierownictwo serbskie i słoweńskie jako pierwsze podjęło decyzję o transformacji, choć idącej w różnych kierunkach. Dodatkowym czynnikiem zmuszającym komunistów jugosłowiańskich do działania było, po dojściu do władzy Gorbaczowa, désinteressement USA i Zachodu w kwestii finansowania Jugosławii jako przeciwwagi dla „złego komunizmu” w ZSRS; koniec łatwych kredytów[42] w beznadziejnej sytuacji gospodarczej oznaczał bankructwo systemu. Jak pisze Veljko Kadijević „skoro tylko niebezpieczeństwo ze strony ZSRS znikało, naturalny interes USA wobec Jugosławii zmienił się” i dalej dodaje: „polityka jugosłowiańskiej niezależności od bloku wschodniego nie miała już wcześniejszego znaczenia”[43]. Nieprzypadkowo zatem właśnie w końcu 1985 roku kolektywna prezydentura i Zgromadzenie Federalne popadło w stan paraliżu decyzyjnego[44]. Po prostu strach przestał wymuszać jedność, a każda nomenklatura szukała już ratunku na własną rękę.
Katastrofa gospodarcza
Zadłużenie stanowiło główny problem Jugosławii: w roku 1980 wyniosło 17 mld dolarów[45], obsługa długu pochłaniała 15 proc. dochodów w walucie, a inflacja osiągnęła w końcu roku 40 proc.[46] Ceny ropy pozostawiono jednak bez zmian, by finansować w ten sposób państwowy przemysł, i w rezultacie rosnący deficyt pokrywano z pożyczek zagranicznych; w ten sposób koszty „społecznego zarządzania” rosły[47]. W latach 1981-1986 Jugosławia spłaciła 28,3 mld dolarów długów i odsetek, a mimo to zadłużenie nadal wynosiło 19,7 mld dolarów[48]. Na początku 1982 roku doszło do dramatycznego pogorszenia; spłata długów w tym roku wyniosła 5 mld dolarów, a eksport roczny dawał 6 mld[49]. W końcu 1980 roku 46 proc. obrotów w handlu zagranicznym Jugosławia realizowała z blokiem sowieckim, a tylko 38 proc. z Zachodem i 16 z państwami rozwijającymi się, co dowodzi małej konkurencyjności gospodarki jugosłowiańskiej[50]. Sytuacja była tak zła, że w 1983 roku wprowadzono kartki na żywność. Bezrobocie w Serbii sięgało 17-18 proc., w Chorwacji – 10 proc., w Kosowie – 27,5 proc. (między 1981 i 1989 r. bezrobocie w Kosowie wzrosło z 25 do 57 proc.[51]), w Słowenii – 2 proc. Była to więc jedyna republika z praktycznie pełnym zatrudnieniem[52]. Inflacja doszła do 58 proc.[53] W konsekwencji w 1985 roku dochód realny obywatela spadł do poziomu z roku 1967, a jednocześnie w latach 1980-1984 wydajność pracy spadła o 7 proc.[54] Zaufanie do partii spadło z 49,8 proc. w roku 1980 do 22,9 proc. w 1982 roku[55].
24 grudnia 1982 roku Prezydium SKJ rozpatrywało kwestię długów. Sytuacja była jasna: albo Memorandum MFW w sprawie liberalizacji cen i kontroli finansów zostanie przyjęte i otworzą się możliwości kredytowania albo Jugosławii grozi katastrofa. W połowie lutego 1983 roku przybyła misja MFW; Petar Stambolić był przeciwny przyjęciu warunków postawionych przez misję MFW, natomiast Sergej Kraigher wypowiedział się za ich akceptacją[56]. Ostatecznie Jugosławia musiała ustąpić.
Komisja Kraighera
Powołana w październiku 1981 roku Komisja Sergeja Kraigheraf miała opracować plan stabilizacji (lipiec-sierpień 1983). Szefem najważniejszej podgrupy był Kiro Gligorow, odsunięty od władzy przez Titę w 1978 roku. Zwolennikami liberalizacji gospodarki i prywatyzacji oprócz Gligorowa, byli Branko Horvat z Zagrzebia i Alexandar Bajt z Ljubljany. System miał być zachowany, ale proponowano pełne wprowadzenie rynku, realistyczny kurs dinara, poparcie dla rolnictwa i drobnych firm prywatnych oraz zredukowanie udziału państwa w produkcie społecznym[57].
W roku 1983 eksport wzrósł z 10 do 15 mld dolarów, ale spłaty długu do 5 mld. MFW zażądał reform i w marcu 1984 roku zliberalizowano ceny, przywrócono rezerwy walutowe i wprowadzono wolny kurs dinara w zamian za konwersję zadłużenia przez MFW. Tak więc okres reform ekonomicznych przypadł w Jugosławii mniej więcej w czasie gdy w ZSRS doszedł do władzy Jurij Andropow.
10 maja 1983 roku na posiedzeniu Prezydium KC SKJ i Prezydium Jugosławii, odrzucono ideę legalizacji działalności opozycyjnej w czym widziano ingerencję Zachodu. Lata 1983-1984 były okresem zaostrzenia represji i procesów we wszystkich republikach, z wyjątkiem Słowenii, co miało pomóc zachować status quo. Już w 1983 roku zwolennicy orientacji jugosłowiańskiej: Stane Dolanc oraz Branko Mamula główne niebezpieczeństwo widzieli w nacjonalizmie[58]. Idea systemu wielopartyjnego musiała zatem zostać zaakceptowana przez pierwsze kierownictwa republikańskie dopiero po tej dacie.
Rząd federalny w praktyce miał kontrolę tylko nad gospodarką, gdyż ministerstwa siłowe i MSZ podlegały Prezydium Państwa. W 1985 roku premier Milka Planinc wprowadziła w ramach przywracania rezerw walutowych i walki z inflacją, obowiązek odsprzedaży przez eksporterów większości waluty Bankowi Narodowemu w Belgradzie, który preferował firmy serbskie. Aby uzyskać środki na import przedsiębiorstwa musiały więc odkupywać po cenie rynkowej dewizy od Banku Narodowego. System ten uderzał w firmy słoweńskie i chorwackie, dla których niezależność republik dałaby wolność działalności handlowej z Zachodem. Firmy słoweńskie nie mogły też już zaciągać kredytów na Zachodzie.
W końcu 1985 roku wstrzymano wszystkie próby reform Komisji Kraighera i premiera Milki Planinc; nomenklatura serbska atakowała zwłaszcza liberalizację cen, ponieważ rozumiała, że przemysł republiki przegrałby rywalizację ze słoweńskim i chorwackim. Vidoje Żarković i Mikulić, popierani przez Bank Narodowy Jugosławii z Belgradu, zaatakowali Planinc, iż prowadzi politykę gospodarczą na szkodę Serbii. Mikulić miał przy pomocy administracyjnego podziału zmniejszającego się dochodu utrzymać status quo[59]. 1985 rok oznaczał więc wstrzymanie reform gospodarczych, przede wszystkim pod naciskiem kierownictwa serbskiego, co oznaczało, iż zainteresowane nimi nomenklatury, a raczej jedna nomenklatura słoweńska, musiała pomyśleć o samodzielnym rozwoju ekonomicznym. Skutkiem polityki kontynuacji była 120 proc. inflacja w roku 1987[60].
Śmierć Tity w 1980 roku otworzyła nie tylko kwestię następstwa, ale przede wszystkim form kontynuacji sprawowania władzy przez nomenklaturę. Każda z elit republikańskich odpowiedziała na to pytanie nieco inaczej. Zanim zaczniemy omawiać strategię transformacyjną komunistów, spójrzmy jakim potencjalnym partnerem uwierzytelniającym nadchodzące zmiany dysponowali.