Artykuł w FA – 1993 i to jest przetłumaczone w Res Publice 2(65)/1994
Książka 1996
Tezy Huntingtona
- Najważniejsze różnice między narodami nie mają charakteru ideologicznego, politycznego czy ekonomicznego, lecz kulturowy. (plemię, naród itp.). Różnice między cywilizacjami są zasadnicze i niezmienne. Przy obecnej technologii odległość nie ma znaczenia.
- Powrót do własnych wartości kulturowych w miarę rozwoju (czy cywilizacja uniwersalna – Naipul np. zabijanie), Niezachodnie elity polityczne odwracają się od nieatrakcyjnego Zachodu i szukają własnych korzeni.
- 7 cywilizacji: zachodnia, konfucjańska, japońska, muzułmańska, hinduistyczna, słowiańsko-prawosławna, latynoamerykańska. Zagrożeniem 2 i 4 – dla Rosji i Europy
- kultura Davos – zasięg - wspólna kultura intelektualna istnieje wyłącznie na szczeblu elit - czy wszystkich? 55 mln odbiorców CNN, adaptacja, zbliżenie przez wymianę, identyfikacja?
- Powrót religii – prawdziwego spoiwa. Różnice kulturowe i religijne są głębsze niż sądzono.
- Wg Kissingera sześć wielkich mocarstw - Stany Zjednoczone, Europa, Chiny, Japonia, Rosja i być może Indie. To 5 cywilizacji, Huntington dodaje cywilizację islamską, latynoamerykańską i ewentualnie afrykańską, a Rosję zalicza do cywilizacji prawosławnej, czyli wyróżnia 7 cywilizacji.
- Fukuyama – zwycięstwo demokracji – świat harmonijny. Koniec historii, gdyż wszędzie miała zapanować demokracja.
- W jakich kategoriach państwa (czy wyłączne podmioty polityki międzynarodowej, instytucje, korporacje) określają swoje interesy – w kategorii siły czy cywilizacji
- Chaos, średniowiecze, „państwa nieudane”.
- Rosja – Ukraina – paradygmat cywilizacyjny i podejście etatystyczne. Ludzkość – to dzieje cywilizacji (a komunizm) - Krew, język, religia, styl życia to elementy wspólne (a Chińczycy?) – kryteria kulturowe (wartości, wierzenia, instytucje i struktury społeczne), całość.
- Cywilizacja to organizm kulturowy, a imperium – polityczny. Różne imperia tej samej cywilizacji.
- 7 faz imperium według Carolla Quigleya: 1. skrzyżowanie (mixing), w Europie lata 370-750, 2. okres ciąży (gestatiori), w Europie VIII-X w., 3. ekspansja, 4. epoka konfliktu, 5. imperium światowe (obecnie? Lata 1990-te, wątpliwe, patrz dalej), 6. schyłek (teraz – dyskusja), 7. obca inwazja.
- W ujęciu Toynbeego cywilizacja wylania się jako odpowiedź na wyzwania (response to challenges), przechodzi następnie przez
- stadium wzrostu, kiedy to dzięki twórczej mniejszości uzyskuje coraz większą kontrolę nad swoim środowiskiem.
- czas zamieszania, powstaje państwo uniwersalne,
- w końcu dochodzi do dezintegracji.
11. Cywilizacja żydowska – arrested Toynbee (patrz: koncepcja cywilizacji Arnolda Toynbeego)
12. Zachód – świeckość władzy w IX wieku, indywidualizm w XVIII w. – wyjątkowość Europy
Reakcja na ekspansję Zachodu:
odrzucenie,
modernizacja, (casusu Chin i Japonii)
westernizacja (musicie być tacy jak oni),
Przykłady
bolszewizm – teoria odbicia
Islam – droga do nowoczesności przez sekularyzm (westernizacja) nie powiodła się
Ataturk – obecna kląska.
Panturkizm 1991-1993 Ozal Turcy od Adriatyku do Chin. Od 1993 – reislamizacja (reakcja na Niemcy - odrzucenie i blokadę rosyjską nacjonalizmu tureckiego oraz brak środków na ekspansję, odrzucenie przez UE) – zmiana polityki zagranicznej.
Kemal – Shah paralela
Dwa warianty westernizacji:
Techniczna modernizacja poprzez kulturową westernizację (niszczenie wł. kultury) lub z zachowaniem własnej kultury (przystosowanie).
Islam – instytucje zachodnie postrzegane jako zagrożenie, odrodzenie religijne, w wymiarze politycznym przypomina marksizm. Kalwin – Chomeini, Odrodzenie – Reformacja – reakcja na stagnację. Purytanizm. Islamizacja państw – oswojenie modernizacji wywołującej kryzys tożsamości.
Kwestia ekonomii, kapitalizm islamski, kobiety sprzedawcami w Arabii S., Iran czy są nowoczesne? Szariat
Demografia.
Kraj na rozdrożu – zmiana tożsamości nie powiodła się: Rosja, Turcja, Australia, Meksyk
„Podrap Rosjanina - zauważył de Maistre – a zadraśniesz Tatara".
Cywilizacje
Cywilizacja japońska jest w praktyce identyczna z jednym japońskim państwem-ośrodkiem.
Cywilizacja chińska, prawosławna i hinduistyczna mają po jednym państwie będącym jej ośrodkiem
Zachód ma dwa ośrodki: Stany Zjednoczone oraz ośrodek franko-germański w Europie, przy czym Wielka Brytania to dodatkowe centrum władzy, dryfujące między tymi dwoma.
Cywilizacje islamu, Ameryki Łacińskiej i Afryki nie mają państw-ośrodków.
Potencjalne centra mają cechy, które je wykluczają:
Brazylia – portugalski,
Iran – szyici,
Egipt – słaby eknomicznie
Koncentryczne kręgi państw ośrodków – nowy ład oparty na cywilizacjach. (My 3 lub 4 krąg)
Granica Europy prowadzą przez Białoruś – Ukrainą – Rumunię i BiH (religia – zachodnie chrześcijaństwo). Europa Wschodnia – prawosławna (nie będzie w UE i NATO), środkowa – katolicko-protestancka. A Grecja? – prorosyjska, anomalia.
Teza Huntigtona o odrodzeniu religijnym na skalę światową. Modernizacja miała iść przez sekularyzum.
W roku 1920 pod kontrolą Zachodu – 49 proc. obszaru w 2020 – 24 proc. i 10 proc. ludności – indigenization (korenizacja?). Wzorce nie-zachodnie a więc niedemokratyczne, pogarda dla Zachodu (słaby). Powrót od lat 1980-tych do tradycji, odrzucenie westernizacji.
2020 – 40 proc. światowego PNB powstawać będzie w Azji. Odrodzenie tradycji (autorytaryzm). Przykład Chin i Japonii – kopiowanie od lat 70-tych.
Zderzenie cywilizacji
Między Zachodem a Ameryką Łacińską i Afryką, cywilizacjami słabszymi i
w pewnej mierze od niego zależnymi, konfliktów będzie o wiele mniej (zwłaszcza z Ameryką Łacińską).
Jeśli chodzi o Rosję, Japonię i Indie - ich relacje z Zachodem będą się plasować
gdzieś pośrodku, zawierając elementy współpracy i konfliktu.
W tych konfucjańsko-islamskich zbrojeniowych koligacjach centralne miejsce zajmują
stosunki między Chinami i w mniejszym stopniu Koreą Północną z jednej strony a
Pakistanem i Iranem z drugiej.
Uwaga – obecnie odwrócenie sojuszy
Konflikty państw-ośrodków
Rozgrywający się w XX wieku konflikt między liberalną demokracją a marksizmem-leninizmem to tylko przelotne i powierzchowne zjawisko historyczne w porównaniu z głęboko konfliktową relacją między islamem a chrześcijaństwem.
Po 1991 – konflikt Północ – Południe zamiast Wschód – Zachód.
Chiny – Zachód – wojna międzycywilizacyjna
Islam - Zachód – wojny kresowe, na rubieżach
Starcie z koalicją cywilizacji islamskiej i konfucjańskiej z jednej i sojuszem cywilizacji europejskiej (USA i Europa), prawosławnej (Rosja) i japońskiej (tylko Japonia).
Podział cywilizacji i religii (a Japonia – religia przecież wywodzi się z Chin). Sojusz Europy z Rosją wsparty przez USA przeciwko cywilizacji konfucjańskiej czyli Chinom.
A stosunki – Unia – Chiny – przeczy schematowi
Fundamentalizm czy islam - próby wyhodowania muzułmanów zachodnich nie powiodły się – przykład Francji
To nie islamski fundamentalizm stanowi problem dla Zachodu, lecz islam, odmienna
cywilizacja, której przedstawiciele są przekonani o wyższości swojej kultury i mają obsesję
na punkcie własnej słabości. Dla islamu problemem nie jest CIA, ani amerykański
Departament Obrony, lecz Zachód, odmienna cywilizacja, przekonana o wyższości swojej
kultury i o tym, że jej przeważająca, choć słabnąca potęga zobowiązuje ją do szerzenia tej
kultury na całym świecie.
Z zakończeniem zimnej wojny przestał istnieć ten wspólny interes (Sowiety) Stanów
Zjednoczonych i mocarstw azjatyckich, a na jego miejscu nie pojawił się żaden inny wspólny interes.
Kissinger – wielobiegunowość: USA, Europa, Chiny, Japonia, Indie, Rosja.
USA wycofują się z Europy by utrzymywać bazy w strefie Pacyfiku by chronić swe interesy przed Chinami. G-7 w G-8 to krok wymierzony w Chiny – ich izolacja.
XXI w. W Azji Wschodniej powstanie wielobiegunowy model złożony z wielkich mocarstw, gdzie Chiny, Japonia, Stany Zjednoczone, Rosja, a może i Indie (6 cywilizacja – islam w Indonezji), będą się wzajemnie równoważyć i rywalizować ze sobą. Inny wariant to zdominowanie polityki wschodnioazjatyckiej przez dwubiegunową rywalizację między Chinami i Japonią albo Chinami i Stanami Zjednoczonymi.
Chiny stają się stopniowo głównym mocarstwem Azji Wschodniej. Rozwój ekonomiczny tego regionu coraz bardziej jest zorientowany na Państwo Środka, napędza go szybki wzrost gospodarczy w Chinach kontynentalnych i trzech innych krajach chińskiego kręgu, a także pozycja Chińczyków w systemach gospodarczych Tajlandii, Malezji, Indonezji i Filipin. Groźniejsze jest coraz bardziej energiczne zgłaszanie przez Chiny roszczeń dotyczących Morza Południowochińskiego: rozbudowa bazy na Wyspach Paracelskich.
Zbrojenie się Chin – udowa nowej floty. Hegemonia Chin.
Czy Japonia ma się ugodzić z Chinami, uznać być może ich dominację polityczno-militarną w zamian za uznanie prymatu Japonii w kwestiach ekonomicznych? Czy też powinna się pokusić o nadanie nowego sensu i energii sojuszowi ze Stanami Zjednoczonymi, który mógłby się stać ośrodkiem koalicji równoważącej i powstrzymującej potęgę Chin?
Japońska taktyka zawierania sojuszy polega więc zasadniczo na dołączaniu do silniejszego, a nie tworzeniu przeciwwagi, i na „sprzymierzaniu się z dominującym mocarstwem" W miarę jak słabnie rola Stanów Zjednoczonych w Azji i umacnia się pozycja Chin, polityka Japonii będzie się odpowiednio dostosowywać.
Postawa Rosji w aspekcie euroazjatyzmu przeczy propozycjom Huntingtona sojuszu z Rosją przeciw Chinom.
Zachód – oblężona twierdza - Rządy krajów muzułmańskich nadal będą zajmować stanowisko coraz mniej przyjazne Zachodowi
Azja środkowa - Coraz większe zapotrzebowanie Chin na ropę naftową skłoni je przy tym zapewne do rozwijania stosunków z Iranem, Irakiem, Arabią Saudyjską, a także Kazachstanem i Azerbejdżanem. Taka oś powstała na zasadzie „broń za naftę", nie musi, zdaniem pewnego eksperta od energetyki, „wysłuchiwać już więcej rozkazów z Londynu, Paryża czy Waszyngtonu". (dyskusja – czy przewidywania się sprawdziły – sieć rurociągów, ale także rosyjsko-chińskich, czy potwierdza to tezy Huntigtona)
(Dyskusja - przykład: Komu zaszkodzi blokada Ormuz)
Ameryka Łacińska – Autor przewiduje wstąpienie do NAFTA
Główne kwestie sporne między Ameryką Łacińską i Zachodem, czyli w praktyce Stanami Zjednoczonymi, to imigracja, narkotyki i związany z nimi terroryzm, oraz integracja ekonomiczna (czyli wstąpienie państw Ameryki Łacińskiej do NAFTA kontra rozwijanie ugrupowań latynoamerykańskich, jak Mercosur i Pakt Andyjski).
O ile Ameryka Łacińska staje się coraz bardziej zachodnia, o tyle w Afryce wygląda to odwrotnie. Oba obszary są jednak nadal na różne sposoby zależne od Zachodu i niezdolne (jeśli nie liczyć głosowania w ONZ) do wywarcia decydującego i wpływu na układ sił między Zachodem a jego rywalami
Rosja – Japonia – Wyspy Kurylskie
Kuszenie Rosji (Obama)
Rosja rozporządza „kartą rosyjską". W połączeniu z Chinami mogłaby radykalnie zmienić euroazjatycki układ sił na niekorzyść Zachodu i wzbudzić na nowo obawy, jakie wiązano ze stosunkami chińsko-radzieckimi w latach pięćdziesiątych. Rosja współpracująca blisko z Zachodem stanowiłaby dodatkową przeciwwagę dla związku konfucjańsko-islamskiego i obudziła na nowo w Chinach lęki z okresu zimnej wojny dotyczące inwazji z północy. Rosja ma jednak problemy z obiema sąsiednimi cywilizacjami. W odniesieniu do Zachodu mają one bardziej krótkofalowy charakter. Chodzi o konsekwencje końca zimnej wojny, potrzebę ponownego zdefiniowania układu sił między Rosją i Zachodem oraz uzgodnienie przez obie strony podstawowej równości oraz stref wpływów. W praktyce oznaczałoby to:
1. Zaakceptowanie przez Rosję poszerzenia Unii Europejskiej i NATO o państwa Europy Wschodniej i Środkowej należące do kręgu zachodniego chrześcijaństwa, a także zobowiązanie Zachodu do niewłączania do NATO nowych członków, dopóki Ukraina nie rozpadnie się na dwa państwa.
2. Traktat o partnerstwie między Rosją i NATO, w którym obie strony zobowiązałyby się do nieagresji, regularnych konsultacji w kwestiach bezpieczeństwa, wspólnych starań o uniknięcie rywalizacji w dziedzinie zbrojeń oraz wynegocjowanie porozumień o kontroli zbrojeń odpowiadających potrzebom bezpieczeństwa obu stron po zakończeniu zimnej wojny
3. Uznanie przez Zachód, że to Rosja przede wszystkim odpowiada za utrzymanie bezpieczeństwa wśród krajów prawosławnych i na obszarach z przewagą prawosławia.
4. Rozpoznanie przez Zachód aktualnych i potencjalnych problemów dotyczących bezpieczeństwa, jakie Rosja może napotkać ze strony narodów muzułmańskich na swych południowych granicach. Gotowość zrewidowania układu o kontroli broni konwencjonalnych w Europie (CFE) i zajęcie przychylnego stanowiska wobec innych posunięć Rosji, które mogłyby okazać się niezbędne w obliczu zagrożeń.
5. Zawarcie między Rosją i Zachodem porozumienia o współdziałaniu na równej stopie w takich kwestiach, jak problem Bośni, dotyczących interesów obu stron.
Rosja – odwrócenie polityki pingpongowej Nixona
Rosja znalazła w Chinach chłonny i duży rynek zbytu na sprzęt i technologię wojskową, w tym czołgi, myśliwce, bombowce dalekiego zasięgu i rakiety ziemia-powietrze. Z rosyjskiego punktu widzenia to ocieplenie stosunków oznaczało zarówno
świadomą decyzję podjęcia współpracy z Chinami jako azjatyckim partnerem (przy niezmiennie chłodnych stosunkach z Japonią), jak i reakcję na konflikty z Zachodem wokół rozszerzenia NATO, reformy gospodarczej, kontroli zbrojeń, pomocy ekonomicznej i
członkostwa Rosji w zachodnich instytucjach międzynarodowych. Chiny ze swojej strony mogły zademonstrować Zachodowi, że nie są na świecie same i są w stanie uzyskać potencjał militarny niezbędny do wprowadzenia w życie regionalnej strategii szybkiego reagowania. Dla obu krajów związek rosyjsko-chiński, podobnie jak islamsko-konfucjański, służy przeciwstawieniu się potędze i uniwersalizmowi Zachodu.
To, czy związek ten przetrwa, zależy w dużej mierze od dwóch czynników. Po pierwsze, jak dalece stosunki Rosji z Zachodem ustabilizują się na podstawach satysfakcjonujących obie strony, i po drugie, jak bardzo hegemonia Chin w Azji zagrozi rosyjskim interesom pod
względem gospodarczym, demograficznym i militarnym.
W sytuacji, gdy Indie będą miały przeciw sobie co najmniej sojusz chińsko-pakistański, a
może i szerszy związek konfucjańsko-muzułmański, w ich interesie będzie utrzymanie
bliskich stosunków z Rosją i zachowanie pozycji jednego z największych odbiorców
rosyjskiego sprzętu wojskowego.
Indie – Kaszmir – Pakistan
Wojny okresu przejściowego - Afganistan i Zatoka
Wojny kresowe – Sri Lanka, Mindanao itp. Czeczenia – świadomość cywilizacji
Porównaj – teoria Luttwaka - geoeconomics
Przerywanie takich wojen i zapobieganie ich przekształceniu się w konflikty globalne zależy przede wszystkim od interesów i działań państw-ośrodków głównych cywilizacji świata. Wojna kresowa rodzi się od dołu i wydobywa na powierzchnię, pokój na kresach przenika z góry w dół. (mogą trwać bez końca jak Dzikie Pola)
Konfliktowość muzułmanów - Konflikt ze światem zewnętrznym i w obrębie świata islamu
Koniec cywilizacji
Gdy cywilizacja wchodzi w stadium uniwersalne, ludzi zaślepia to, co Toynbee nazywa „mirażem nieśmiertelności": są przekonam, że ich społeczeństwo stanowi najwyższą formę ewolucji rodzaju ludzkiego. Tak było z rzymskim imperium, kalifatem Abbasydów, imperium Mogołów i imperium osmańskim czy okresem Pax Britannica.
Według Quigleya, wynika to z tego, że „w obrębie danej cywilizacji nie ma żadnych rywalizujących ze sobą jednostek, a walki ze społeczeństwami zewnętrznymi toczą się gdzieś daleko albo w ogóle do nich nie dochodzi". Jest to również okres rozkwitu, który nastał dzięki „zakończeniu wewnętrznych wojen i destrukcji, obniżeniu barier handlowych, ustanowieniu wspólnego systemu wag, miar i pieniądza oraz powstaniu rozbudowanego systemu wydatków rządowych, czemu towarzyszy utworzenie uniwersalnego imperium".
Faza złotego wieku kończyła się albo szybko i boleśnie, wraz ze zwycięstwem najeźdźców z zewnątrz, albo w długich i powolnych mękach towarzyszących procesowi wewnętrznej dezintegracji.
A zatem czeka nas najazd lub gnicie i dezintegracja (ponieważ nadwyżka jest konsumowana a nie inwestowana Quigely). Ludzie przejadają nagromadzony kapitał, a cywilizacja ze stadium państwa uniwersalnego wkracza w fazę rozkładu. Jest to okres „ostrego kryzysu ekonomicznego, obniżania się poziomu życia, 'wojen domowych między różnymi grupami interesów, narastającego analfabetyzmu. Społeczeństwo coraz bardziej słabnie. Podejmowane są daremne wysiłki, by za pomocą ustawodawstwa powstrzymać proces dewastacji. Elity religijne, intelektualne, społeczne i polityczne zaczynają na szeroką skalę tracić więź z ludem.
Szerzą się nowe ruchy religijne. Ludzie są coraz mniej chętni, by walczyć za swój kraj czy nawet wspierać go przez płacenie podatków".
W wyniku rozkładu następuje inwazja, „gdy cywilizacja, niezdolna już do samoobrony, bo nie ma chęci się bronić", otwarta jest na ataki „barbarzyńskich najeźdźców" wywodzących się często „z innej, młodszej i silniejszej cywilizacji"
Czy jest to nieuniknione? (skoro nieuchronny upadek wynika z lanswanejkoncepcji, to można go tylko odsunąć, ale nie uniknąć go – inaczej teoria/model jest błędny)
Huntington: Aby uchronić zachodnią cywilizację, w sytuacji gdy potęga Zachodu słabnie w interesie Stanów Zjednoczonych i krajów europejskich leży podjęcie następujących działań:
- pogłębienie integracji politycznej, gospodarczej i wojskowej, koordynacja polityki, by zapobiec wykorzystywaniu dzielących je różnic przez państwa z innych kręgów kulturowych;
- włączenie do Unii Europejskiej i NATO państw Europy Środkowej należących do kręgu kultury zachodniej, to jest państw Grupy Wyszehradzkiej, republik bałtyckich, Słowenii i Chorwacji;
- popieranie westernizacji Ameryki Łacińskiej, rozwijanie, w miarę możności, ścisłych związków z krajami tego obszaru;
- hamowanie rozwoju konwencjonalnego i niekonwencjonalnego potencjału militarnego krajów islamskich i chińskich;
- opóźnianie odsuwania się Japonii od Zachodu ku zbliżeniu z Chinami;
- uznanie roli Rosji jako ośrodka cywilizacji prawosławnej i wielkiego regionalnego mocarstwa, które ma zasadne interesy dotyczące bezpieczeństwa jego południowych granic (dyskusja konsekwencje tej koncepcji dla nas);
- utrzymanie technicznej i militarnej przewagi Zachodu nad innymi cywilizacjami;
- oraz, co najważniejsze, uznanie, że interweniowanie Zachodu w sprawy innych cywilizacji stanowi największe chyba źródło destabilizacji i potencjalnego konfliktu globalnego w wielocywilizacyjnym świecie.
Scenariusz wojny z Chinami, np. konflikt w sprawie Tajwanu daje pocztek, sojusz militarny między Pakistanem, Iranem i Chinami, Wojsko japońskie zajmuje resztę baz amerykańskich w Japonii, Moskwa jest przerażona wizją zwycięstwa Chin i całkowitego zdominowania przez nie Azji Wschodniej. Chiny dokonują interwencji zbrojnej w obronie swoich rodaków, zajmują Władywostok, dolinę Amuru i inne ważne rejony wschodniej Syberii. Walki między wojskami rosyjskimi i chińskimi na środkowej Syberii mają coraz szerszy zasięg, a tymczasem w Mongolii, którą Chiny wzięły wcześniej pod swój „protektorat", dochodzi do wystąpień zbrojnych. W trakcie wojny, gdy w krajach arabskich dochodzą do władzy wojowniczy islamiści, ropa z Zatoki do krajów zachodnich płynie coraz cieńszą strużką (Rola nowego czynnika – gazu łupkowego Polsce), Zachód uzależnia się więc od zasobów rosyjskich, kaukaskich i z Azji Środkowej. Podejmuje w związku z tym wzmożone wysiłki, by przeciągnąć Rosję na swoją stronę. Chce jej też pomóc w rozciągnięciu kontroli nad zasobnymi w ropę naftową krajami muzułmańskimi wzdłuż jej południowych granic.
Stany Zjednoczone, Europa, Rosja i Indie toczą więc walkę w skali globalnej przeciw Chinom, Japonii i większości krajów islamskich.
Wyczerpanie uczestników wojny i w rezultacie – Latynosi przejmą władzę w USA, w Azji następuje dominacja Indonezji, a Afryka pozostaje bez znaczenia.
Nowe typy konfliktów – cyberwar, netwar, softwar – czyli o niskiej intensywności.