Chorwacja - Maspok i jego dziedzictwo

Początek orientacji narodowo-komunstycznej sięga okresu wiosny chorwackiej i ruchu masowego - masovni pokret, tzw. maspoku, który rozwinął się po upadku Rankovicia pod skrzydłami republikańskiego kierownictwa komunistycznego: Savki Dabčević-Kučar, premier (1967-1969), a później przewodniczącej KC SKH (1969 - 9 grudnia 1971), Pero Pirkera, sekretarza KC SKH (1969 - 9 grudnia 1971), Miko Tripalo, sekretarza komitetu miejskiego SKH Zagrzebia (1967-1969), a następnie członka Biura Wykonawczego SKJ z ramienia SKH (1969 - 8 grudnia 1971) oraz Dragutina Haramija premiera Chorwacji (1969 - grudzień 1971).

Mika Tripalo był partyzantem, ukończył Wyższą Szkołę Polityczną, gdy kierował stołeczną organizacją partyjną wprowadził bardziej otwarty i demokratyczny styl rządzenia. W 1966 Tripalo był członkiem specjalnej komisji, której raport doprowadził do usunięcia Aleksandra Rankovicia. W roku 1962, po powrocie z Belgradu, Tripalo był jeszcze zwolennikiem koncepcji jednego narodu jugosłowiańskiego.[1] W październiku 1966 roku wszedł do Biura Wykonawczego SKH, a w 1969 roku do Prezydium Jugosławii. Tripalo uważał, iż demokratyzacja rozumiana jako decentralizacja, a nie demokracja polityczna, pomoże ujawnić problemy i sprzeczności federacji, a przez to ułatwi ich rozwiązanie, chciał radykalnej reorganizacji struktury federacyjnej państwa oraz chorwackiej wersji „socjalizmu z ludzką twarzą”, dlatego popierał ograniczenie cenzury. Miał być aresztowany (istniała lista 50 liderów „kontrrewolucji”, którą otwierało jego nazwisko) lecz Tito zadowolił się odizolowaniem Tripalo od polityki. W swojej książce „Bez kompromisa u ostvarivanju samoupravnog socijalizma” wskazywał, iż 2/3 zysku przedsiębiorstwa tracą na rzecz państwa w wyniku wysokiego oprocentowania i krótkich terminów zwrotu kredytów, co reprodukuje etatystyczną i biurokratyczną strukturę. Warunki kredytowania ustalał bank centralny w Belgradzie. Dlatego krytyka „niepaństwowych metod” przejmowania nadwyżki przez państwo, a więc za pośrednictwem banków, wymierzona była w Belgrad. System samorządowy, zdaniem autora, ma przeciwników nie tylko wśród „sił antysocjalistycznych” ale także wśród deklarujących swoje poparcie dla „socjalistycznego rozwoju”. Był więc to program walki na dwa fronty. Tripalo był przeciwko budowaniu „społeczeństwa socjalistycznego opartego na stosunkach etatystyczno-biurokratycznych”, czyli przeciw modelowi centralistycznemu Rankovicia. W danym momencie bowiem konflikt przebiega między zwolennikami „samorządowego socjalizmu” i „koncepcji etatystyczno-biurokratycznej”. Tripalo sądził, iż decentralizacja  została już zakończona i należy przejść do tworzenia wyższych jednostek samorządowych. Równoprawność narodów Jugosławii autor widział w przejęciu wielu decyzji od ciał państwowych przez samorządowe.[2]

Decentralizacja powodowała, że komunistyczne elity zaczynały czuć narodowo.[3] Na początku lat 1960-tych głównie Słoweńcy i Chorwaci zaczęli domagać się decentralizacji władzy federalnej, ekonomicznej i decyzyjnej niezależności republik, gospodarki rynkowej, mniejszej roli partii w sferze niepolitycznej, pełnego wprowadzenia samorządu. Serbowie i Czarnogórcy natomiast opowiadali się za centralnym planowaniem, monolityczną partią, silnym rządem federalnym. Decentraliści chcieli realizacji monopolu politycznego partii poprzez samorząd, podczas gdy centralizatorzy bezpośredniej władzy kompartii ale obie grupy uważały partię za jedyną władzę polityczną w kraju. Pierwszym zwycięstwem nurtu republikańskiego było uznanie w grudniu 1964 roku na VIII Kongresie SKJ odrębności narodowych, co oznaczało rezygnację z koncepcji jugosłowianizmu. W latach 1960-tych nowe pokolenie partyjnych intelektualistów chorwackich miało poczucie zagrożenia narodowego.[4] Maspok wyznaczył dwa pola konfrontacji z centrum: walkę o większą samodzielność gospodarczą wobec federacji, której organy kierownicze znajdowały się w Belgradzie i dążenie do uznania odrębności języka chorwackiego.

Chorwaci chcieli by pieniądze przez nich zarabiane (przez eksporterów i Gastarbeiterów) były inwestowane na miejscu, w turystykę. Chorwacja zarabiała 50 proc. dewiz dla całej Jugosławii, a otrzymywała tylko 10 proc. pożyczek z Banku Światowego, ale za to głównie je spłacała.[5] Dlatego partyjny ekonomista, Šime Djodan domagał się większego udziału w kredytach zachodnich. Dążono do zmiany federalnej polityki w sprawie dewiz (skup i zakup dolarów), polityki inwestycyjnej, zbierania i redystrybucji  funduszy federalnych oraz sprzeciwiano się koncentracji władzy finansowej w belgradzkich bankach i firmach eksportowych. „Studentski list” domagał się założenia Chorwackiego Banku Narodowego, Narodowego Saboru Sił Socjalistycznych (front komunistyczny), osobnego członkostwa w ONZ, służby wojskowej tylko w swojej republice, język chorwackiego w wojsku, własnego systemu prawnego (23.11.1971 i „Hrvatski tjednik” z 28.05.1971). Djodan pisał w 1968 roku: „republika była organem wykonawczym federacji, dlatego federalizm był tylko formalnością”.[6] Jak stwierdził później Marko Veselica celem wiosny chorwackiej było utworzenie własnego państwa w Jugosłowiańskiej konfederacji[7] ale zapomniał dodać, że chodziło o chorwackie państwo komunistyczne.

Marko Veselica (ur. 1936) ukończył studia ekonomiczne na uniwersytecie w Zagrzebiu, uzyskując doktorat z teorii ekonomii i w latach 1967-1971 pracował jako docent na wydziale ekonomii tego uniwersytetu, był członkiem Zarządu Macierzy Chorwackiej (Matica Hrvatska), w okresie „wiosny chorwackiej” był posłem do parlamentu federalnego. 23 lipca 1971 został usunięty ze SKH razem z Šime Djodanem, szef organizacji weteranów komunistycznej partyzantki Ivanem Šiblem i innymi, a 11 stycznia 1972 roku aresztowany.

16 marca 1967 roku w Zagrzebiu 130 intelektualistów, w tym 70 członków SKH, podpisało „Deklarację dotyczącą nazwy i pozycji chorwackiego języka literackiego” (publikacja w „Telegramie” 17 marca). Deklarację poparło 19 towarzystw kulturalnych i literackich. Żądano równości 4 języków literackich: słoweńskiego, chorwackiego, serbskiego i macedońskiego.[8] Władze partii chorwackiej, w tym Miko Tripalo, wiedziały[9] o przygotowaniu deklaracji i tolerowały akcję intelektualistów. 16 kwietnia 1971 roku Matica Hrvatska wypowiedziała ugodę z Nowego Sadu, według której tworząc serbo-chorwacki miano na równi korzystać z obu języków składowych, a tymczasem systematycznie serbizowano wspólny język. W końcu roku 1971 wydrukowano nowy słownik ortograficzny ale został on zniszczony.

Stowarzyszenie Niezależnych Pisarzy, grupujące członków partii i bezpartyjnych, za zezwoleniem władz republiki wydawało „Hrvatski Knjiżevni List” - HKL  (kwiecień 1968 - październik 1969). Stowarzyszenie akceptowało socjalizm i „prawdziwy” samorząd, krytykując jego realizację. Redaktor HKL, kompozytor Jakov Gotavac, publikował zarówno marksistów jak i niemarkstów oraz katolików, prawosławnych i muzułmanów.[10] Oprócz HKL istotną rolę w maspoku odgrywał organ Maticy hrvatskiej, „Hrvatski tjednik”, którego redaktorem był Vlado Gotovac (1971),[11] członek zarządu Maticy.

Nawet jednak bezpartyjni działacze maspoku nie negowali systemu komunistycznego. Zvonimir Čičak, bezpartyjny katolik wybrany 21 grudnia 1970 roku pierwszym studenckim prorektorem na Uniwersytecie Zagrzebskim, sam określał się jako zwolennik „samorządowego komunizmu”. Nowym przewodniczącym Federacji Studentów Zagrzebia został 4 kwietnia 1971 roku Dražen Budiša (student filozofii), a szefem republikańskiej Federacji Studentów wybrano jego przyjaciela i ojca chrzestnego jego dziecka, studenta prawa Ante Paradžika (1943-1991), natomiast kandydaci partyjni sprzeciwiający się demokratycznym wyborom, zostali usunięci. Kierownictwo chorwackie zaakceptowało przywódców studenckich,[12] mimo że Čičak, Budiša i Paradžik uważali, że Federacja Studentów nie może być niczyim pasem transmisyjnym.

Instytut Historii Ruchu Robotniczego Franjo Tudjmana opracował program chorwackiego komunizmu narodowego w formie nowej interpretacji historycznej ruchu komunistycznego w Chorwacji i Jugosławii, co oczywiście niewiele miało wspólnego z prawdą o przeszłości ale definiowało cele komunistów chorwackich.

Od końca roku 1963 Instytut krytykował serbską wersję historii partii, a w 1965 r. Tudjman oficjalnie zakwestionował liczbę ofiar wojny zabitych w Chorwacji przez ustaszy, obniżając ją z oficjalnych 700 tys. do ok. 60 tys.[13] Był to więc raczej moment początkowy procesu pojednania między chorwackimi nacjonalistami i komunistami, którzy uważali, iż zostali oszukani i że kwestia narodowa nie została rozwiązana. Jego zwieńczenie nastąpiło, jak zobaczymy, w 1987 roku, a nie jak sądzi Ante Cuvalo już w połowie lat 1960-tych.[14]
III. Państwowa Rada Antyfaszystowska Wyzwolenia Ludowego Chorwacji - ZAVNOH - w maju 1944 roku  proklamowało pluralizm (tj. sojusz z lewicowymi sojusznikami komunistów) - teraz dla partyjnego kierownictwa miał to być ideał demokracji, a nie taktyka.[15] Proponowano zatem powrót do sytuacji z lat 1944-1945. Możemy więc zaryzykować tezę, iż „wiosna chorwacka” wyprzedziła koncepcyjnie pierwszą fazę pieriestrojki o około 20 lat i stanowiła dobry wzorzec,  do którego można było nawiązać w latach 1980-tych.  

Andrije Hebrang, zamordowany w więzieniu jako kominformowiec (stalinowiec) został wzorem komunisty chorwackiego, demokraty i patrioty niezależnego od Belgradu. Tudjman twierdził, iż Hebrang chciał oprzeć się na ideologii narodowo-wyzwoleńczej sprowadzającej się w praktyce do sojuszu z dużą częścią lewicy Chorwackiej Partii Chłopskiej - HSS Vladko Mačka.[16] Koncepcja ta sugerowała potrzebę rządu koalicyjnego z niekomunistycznymi sojusznikami. Tudjmanowi wtórował wybrany na rektora Uniwersytetu w Zagrzebiu, praxista Ivan Supek, twierdząc, iż system polityczny proponowany przez grupę Hebranga miał „zasadnicze cechy dzisiejszego eurokomunizmu”.[17]
Działacze maspoku dzielili się na dwie grupy: marksistów i niemarksistów skupionych wokół Maticy i Uniwersytetu, którzy uważali, iż podstawowym pytaniem rewolucji socjalnej jest problem państwowości i kwestia narodowa; jej ideologiem był niekomunista Vlado Gotovac oraz marksistów - internacjonalistów z „Praxis”, czyli zwolenników koncepcji jugosłowiańskiej, znanych jako „humanistyczni marksiści”, którzy krytykowali biurokrację i opowiadali się za „proletariackim internacjonalizmem” i „ruchem komunistycznym” jako „jedyną siłą integrująca”.[18]

Praxistów i konserwatystów łączył sprzeciw wobec decentralizacji i nacjonalizmu, dlatego ostatecznie utworzyli wspólny front, np. prof. Kangrga po 1972 roku został funkcjonariuszem partyjnym. Dzięki swojej walce z nacjonalizmem grupa „Praxis” była przez władze centralne tolerowana.[19] Początkowo partyjni liberałowie uważali unitaryzm za większe zagrożenie dla kraju i systemu komunistycznego niż otwartą dyskusję o historii narodowej i stosunkach między narodami.[20] W końcowej fazie maspoku część liberałów partyjnych przeszła na stronę konserwatystów obawiając się zagrożenia dla komunizmu; przykładem takiego polityka był Jure Bilić.

Punktem szczytowym maspoku był sprowokowany przez konserwatystów strajk studencki rozpoczęty 22 listopada 1971 roku na znak poparcia dla kierownictwa partii chorwackiej oraz by zaprotestować wobec nierozwiązania kwestii waluty, kredytów i systemu finansowego republiki. 30 listopada w Karadjordjewie Tito usunął kierownictwo chorwackie.[21]

W 1972 roku Matica Hrvatska została rozwiązana, a jej głównych działaczy aresztowano: Jozo Ivičevicia, sekretarza Maticy (1968-1971), Šime Djodana, Vlado Gotovaca, Franjo Tudjmana, Vlatko Pavleticia, Zvonimira Komarica, Marko Veselicę, Hrvoje Šošicia, Miljenko Foreticia, Ante Paradžika i innych. Następnie Tudjmana skazano na 2, Paradžika na 3 lata (1972-1975), Veselicę na 7 i na 4 lata zakazu działalności publicznej za „działalność przeciw narodowi i państwu”, Djodana na 6 lat, Gotovaca na 4 lata pozbawienia wolności i jeszcze na 3 lata pozbawienia praw publicznych. Wiosną tego roku z partii wyrzucono 741 osób osób.

Franjo Tudjman (ur. 1922) studia ukończył w 1941 roku, razem z ojcem był jednym z leaderów KP Chorwacji, w 1941 r. przystąpił do partyzantów, po wojnie był szefem Zarządu Kadr w MON, co odpowiadało pozycji członka KC SKJ. Ojciec Tudjmana został zabity prawdopodobnie przez policję w 1946 r. w ramach porachunków między komunistami.[22] Franjo Tudjman  potem pracował w Sztabie Generalnym JNA i radzie wydawniczej Encyklopedii Wojskowej, w latach 1955-1957 studiował zaocznie w Akademii Wojskowej w Belgradzie, w 1960 roku uzyskał stopień generała, w 1961 roku wyszedł ze służby, w 1961 roku założył w Zagrzebiu Instytut Historii Ruchu Robotniczego, którym kierował do 1967 roku, wykładał historię współczesną i ruchu socjalistycznego na Uniwersytecie w Zagrzebiu, obronił doktorat w 1965 roku z nauk politycznych: “Przyczyna kryzysu monarchii jugosłowiańskiej od unifikacji w 1918 r. do dezintegracji w 1941 r.”. W latach 1962-1967 był przewodniczącym Komisji Stosunków Międzynarodowych i członkiem Sekretariatu Komisji Socjalistycznego Związku Ludu Pracującego Chorwacji (front ludowy), był zwolennikiem TO Chorwacji niezależnej od władz federalnych w Belgradzie. W roku 1967 Tudjman został usunięty z SKH, w roku 1972 skazano go na 2 lata, z których odsiedział 8 miesięcy, a w 1981 roku za wywiady na temat ustaszy został skazany na kolejne 3 lata więzienia i 5 lat zakazu działalności publicznej. Przetrzymywany był w Lepoglawie od stycznia 1982 do lutego 1983 r., kiedy zwolniono go ze względów zdrowotnych.

Dražen Budiša (ur. 1948) w roku 1968 zaangażował się na rzecz obrony praw języka chorwackiego na wydziale humanistycznym Uniwersytetu Zagrzebskiego. Jako jeden z liderów ruchu został aresztowany i skazany na 4 lata ścisłej izolacji, pozbawiony praw publicznych na osiem lat i paszportu do 1989 r. W 1976 r. uzyskał dyplom z filozofii i socjologii na wydziale humanistycznym Uniwersytetu Zagrzebskiego. Ante Paradžik był po zwolnieniu wielokrotnie aresztowany (1975, 1976, 1977) i ewuluował cały czas w kierunku komunizmu narodowego podczas gdy Budiša - liberalizmu, co doprowadziło do zerwania między nimi.
 
Chorwacja 1989-1991
 
Władze chorwackie - dojście do władzy ekipy Ivicy Račana - propozycja programowa gen. Franjo Tudjmana - geneza HDZ - powstanie innych partii politycznych - wybory 1990 - niepodległość Chorwacji - HDZ w BiH 
 
Władze chorwackie

Zmiany we władzach następowały powoli. Okres titoizmu reprezentowali jeszcze przewodniczący Prezydium SKH, którzy pomogli Ticie zlikwidować „wiosnę chorwacką” (por. s. 84) i byli odpowiedzialni za represje: Milka Planinc (1971-1982), Jure Bilić (1982-1983) i Josip Vrhovec poprzednio kierownik wydziału ideologii (1983-1984), następnie młodszy i bardziej pragmatyczny Mika Špiljak (1984-1986), który po 14 latach powrócił z Belgradu i wszedł do prezydium partii w 1982 roku razem ze Šuvarem, również należał do orientacji jugosłowiańskiej.[23] W połowie maja 1986 roku - pragmatyk Špiljak musiał ustąpić z szefostwa partii w wyniku konfliktu[24] ze Stipe Šuvarem i wówczas przewodniczącym Prezydium SKH wybrano Serba, Stanko Stojčevicia, człowiek[25] Špiljaka, a sekretarzem Prezydium został młody Drago Dimitrović. W 1985 roku ludzie odpowiedzialni za represje po 1971 roku i dogmatycy: Serbowie Milutin Baltić i Dušan Dragosavac oraz Jure Bilić, Josip Vrhovec i Milka Planinc po raz pierwszy nie zostali wybrani do władz.

Dojście do władzy ekipy Ivicy Račana

Na XIII Kongresie SKJ w czerwcu 1986 roku do Prezydium KC SKJ z ramienia KC SKH wybrani zostali  Račan i Stipe Šuvar a odpadli Bilić i Planinc. Šuvara wybrano wbrew Špiljakowi, a z poparciem Dolanca, Vrhovca, Dragosavaca i Krunicia, a więc grupy przeciwnej przemianom.[26] Przesunięcie Račan do Prezydium SKJ odsunęło zmiany w Zagrzebiu i przedłużyło stan zawieszenia. Z drugiej strony pozbyto się z Zagrzebia również konserwatywnego Šuvara, który odtąd sprawował funkcje federalne, nie miał już bezpośredniego wpływu na sytuację w Chorweacji. Po roku 1986 Špiljak i premier Marković chcieli wyeliminować Šuvara także z władz centralnych i w tym celu posłużyli się Račanem. W 1988 roku przyszła kolej reprezentanta Chorwacji na stanowisku przewodniczącego KC SKJ. 30 czerwca odbyło się plenum KC SKH, na którym grupa Špiljaka - Markovicia chciała by zarekomendować kandydaturę Račana ale do głosowania nie doszło, a w tajnych wybotach w Prezydium KC SKJ za Šuvarem padło 15 głosów, natomiast za Račanem tylko 6 (3 Słoweńców, Stojčević, Račan i ktoś z pokrajiny), zaś dwu członków Prezydium wstrzymało się.[27] Oznacza to, że od połowy 1988 roku znaczna część grupy kierowniczej w SKH wypowiadała się już za transformacją i dlatego Tudjman mógł swobodnie działać od początku 1989 roku. Dopiero jednal XI Zjazd SKH wybrał przewodniczącym Ivicę Račana (12-13 grudnia 1989) reprezentującego orientację liberalną i federalistyczną, chociaż otoczenie Stojčevicia popierało byłego ministra obrony narodowej Branko Mamulę.[28] Oficjalnym i jak się wydaje jedynie formalnym kontrkandydatem był Ive Družić. Račan wygrał dzięki rywalizacji Špiljaka i Šuvara, których obozy wyeliminowały się nawzajem.

Ivica Račan (ur. 1944) do SKH wstąpił w 1959 roku, ukończył prawo na Uniwersytecie Zagrzebskim (1970) i jednocześnie pracował w Zagrzebskim Instytucie Badań Społecznych (1965-1974), w 1971 poparł represje z przyczyn ideologicznych i w 1972 roku wszedł w skład KC, a następnie wszedł w skład Prezydium KC SKH (1974-1982), gdzie był odpowiedzialny za ideologię, kulturę i informację, po ciężkim wypadku samochodowym odsunął się od bieżącej polityki i został dyrektorem Szkoły Partyjnej im. Josipa Broz - Tito w Kumrovcu (1982-1986) i na XII Kongresie wszedł do KC SKJ (czerwiec 1982), następnie z ramienia KC SKH został wybrany do Prezydium SKJ (1986-1990). 

Stipe Šuvar (1936-2004) wstąpił do partii w gimnazjum, ukończył prawo na Uniwersytecie Zagrzebskim, był dyrektorem „Studenstkich listów” (1958-1960) oraz dyrektorem czasopisma „Naše teme” (1963-1972), na którego łamach zwalczał maspok, do KC SKH dokooptowany został w 1972 roku, jako republikański minister oświaty i kultury (1974-1982) przeprowadził polityzację nauczania i oparcie go na marksizmie, w latach 1980-tych był głównym ideologiem i sabotował reformy. Wszedł do Prezydium KC SKH, gdzie był odpowiedzialny za ideologię (formalnie od 1982, rzeczywiście od 1983 do 1986). W  1984 roku Šuvar wszed w konflikt ze Špiljakiem, był autorem „Białej Księgi” (1984), został wybrany do KC SKJ i do Prezydium KC SKJ (1986). Na początku maja 1987 roku żądał prowadzenia walki z „burżuazyjnymi prawami”, przeprowadzenia czystek i uznania wyższości „interesów klasowych”. Miał ścisłe powiązania z armią. W maju 1989 roku Šuvar został przedstawicielem Chorwacji w Prezydium Państwa (po Vrhovcu), gdzie w 1990 roku mienił go Stipe Mesić, a Šuvarowi powierzono stanowisko wiceprzewodniczącego  (do 15.05.1991).

Mika Špiljak (ur. 1916) odpowiedzialny za politykę kadrową w mediach i nadzór nad Stowarzyszeniem Pisarzy Chorwacji, premier Chorwacji (1963-1967), premier Jugosławii (18.05.1967-18.05.1969), później przewodniczący Związków Zawodowych (1976-1980), przewodniczący Prezydium Jugosławii (15.05.1983-15.05.1984), przewodniczący Zwıązku Komunıstow Chorwacjı (15.05.1984 - połowa maja 1986), zmuszony do ustępstwa z powodu konfliktu z Šuvarem. Był też przewodniczącym Związku Socjalistycznego Ludzi Pracy Jugosławii (SSRNJ).

Przewodniczącymi Prezydium Chorwacji po Jakovie Blaževiciu (1974-1982) zostali: Marijan Cvetković (1982-1983), Milutin Baltić (1983-1984), Jakša Petrić (1984-1985), Pero Čar (1985-1985), Ema Deroši-Bjelajac (1985-1986), Ante Marković (1986-1988) i Ivo Latin (1988 - 1990). Wymienieni weszli w skład nowego Prezydium Chorwacji w 1982 roku (po śmierci Čara w grudniu 1985 r. zastąpiła go Deroši-Bjelajac).

W omawianym okresie republikańskimi premierami byli: Ante Marković (lipiec 1980 - maj 1986) i Antun Milović (1986-1990), obydwaj reprezentujący orientację jugosłowiańską. Milović po odejściu z urzędu został dyrektorem jednej z państwowych fabryk i do końca życia pracował jako menadżer. Ante Marković pracował w zakładach Rade Končar i od 1961 roku był ich dyrektorem, dał się poznać jako przeciwnik maspoku. Od 1986 roku był członkiem Prezydium Chorwacji.

Okres 1986-1988 miał charakter przejściowy; do jesieni 1988 roku trwały jeszcze represje ale jednocześnie we wrześniu 1984 roku zwolniono Tudjmana (por. s. 90) a w 1987 roku wydano mu paszport. Datę zmiany można wyznaczyć między ostatnią próbą zamordowania chorwackiego emigranta i nacjonalisty Nikoli Štedula podjętej przez SDB Chorwacji w połowie października 1988 roku a zwolnieniem w listopadzie tego roku Marka Veselicy.  SDB Chorwacji chciało zamordować Štedulę w ramach akcji likwidowania chorwackich emigrantów-nacjonalistów. Na przełomie października i listopada 1988 roku musiano zatem zdecydować o tolerowaniu tworzenia partii politycznych, skoro zaczęły się tworzyć od stycznia 1989 roku, a procesu tego nie można było utrzymać w konspiracji. Punktem zwrotnym, od którego zacząła się transformacja był wybór Račana na przewodniczącego partii 13 grudnia 1989 roku, a zatem w końcowej fazie władzy niezdecydowanego Serba Stanko Stojčevicia, za którym stał Špiljak. Wkrótce więc mieli z sobą rywalizować komuniści z maspoku i komuniści, którzy zniszczyli „wiosnę chorwacką” w imię orientacji jugosłowiańskiej i zdecydowali się na transformację. Od grudnia 1989 roku można było oficjalnie rejestrować partie polityczne i na 22 kwietnia 1990 roku wyznaczono wybory. Od 1989 Chorwacja popierała kurs premiera federalnego Ante Markovicia na zreformowaną Jugosławię.

W 1981 Marko Veselica, poprzednio zwolniony z więzienia w grudniu 1977 roku, za udzielenie tygodnikowi „Der Spiegel” wywiadu, w którym kwestię chorwacką nazwał „śmiertelną chorobą Jugosławii”, oskarżony został o „fałszywe przedstawianie jugosłowiańskiej rzeczywistości” i skazany na jedenaście lat więzienia i cztery lata zakazu działalności publicznej. W listopadzie 1988 roku Veselicę zwolniono w wyniku decyzji Prezydium Jugosławii.

Dobroslav Paraga (ur. 1960) rozpoczął studia prawnicze i teologiczne na Uniwersytecie Zagrzebskim, ale wkrótce został aresztowany za zbieranie podpisów pod petycją o amnestię dla więźniów politycznych (1980). Po 4 latach więzienia w Lepoglawie i na Golim Otoku został  powołany do wojska (luty - maj 1986). Paraga publikował w “Novej Reviji” i “Mladinie” w Ljubljanie, przeniósł się do Słowenii skąd wyjechał za granicę by prowadzić akcję przeciwko łamaniu praw człowieka w Chorwacji. W 1989 roku powrócił do kraju.

Propozycja programowa gen. Franjo Tudjmana

Franjo Tudjman w maju 1984 roku rozpoczął odsiadywanie reszty wyroku z 1981 roku ale we wrześniu został zwolniony na mocy decyzji Prezydium Jugosławii. W 1987 roku otrzymał paszport i mógł wyjechać do Kanady. W dniach 16, 19, 23 i 26 lipca wygłosił 4 wykłady[29] na uniwersytetach w Toronto (dwa), Sudbury i Ottawie, które pod pretekstem reinterpretacji chorwackiej historii stanowiły nowy program polityczny chorwackich komunistów narodowych wywodzących się z maspoku.

Tudjman wyszedł z założenia, iż „Cała historia społeczeństwa ludzkiego sprowadza się w istocie do kształtowania i samookreślenia wspólnot narodowych”, z czego wysnuł wniosek, że nacjonalizm odgrywa rolę pozytywną kiedy jest wyrazem samookreślenia narodów, natomiast negatywną gdy przejawia się jako szowinizm i wielkopaństwowy imperializm na szkodę innych narodów. „Nacjonalizm pojawia się jako zjawisko prawidłowe i nieuniknione całego rozwoju historycznego, społecznego i międzynarodowego.” Następnie postawił tezę, że „Myśl o narodowym samookreśleniu na fundamencie historycznego chorwackiego prawa państwowego przesiąknęła wszystkie główne kierunki chorwackiego życia państwowego od prawicy do lewicy,” czyli zarówno Starčevicia, Mačka jak i chorwackicj komunistów. Przeciwnikami rozwiązania kwestii chorwackiej (tj. uzyskaniu własnej państwowości) był natomiast - zdaniem Tudjmana - prąd wielkoserbski. 

W czasie II wojny światowej jedne siły polityczne chciały urzeczywistnić niezależność chorwacką w ramach hitlerowskiego nowego porządku europejskiego, a inne drogą rewolucji socjalistycznej. Lewicę tworzyli marksiści-komuniści, lewicowi ludowcy, a nawet prawasze.[30] Już przeciwko dyktaturze królewskiej komuniści i narodowi rewolucjoniści współpracowali z sobą. Wniosek nasuwa się więc sam, iż teraz też powinni współdziałać w walce o utworzenie państwa chorwackiego. 

Ustasze dla osiągnięcia niepodległości Chorwacji związali się z siłami faszystowskimi, ponieważ zwalczały one porządek wersalski ta zaś „pragmatyczna polityka” doprowadziła do tego, że NDH postawiła na Hitlera ale konsekwencje tego były tragiczne. Pozorną historyczną winą narodu chorwackiego Tudjman nazwał fakt, iż NDH została ustanowiona pod skrzydłem obcych sił, ale przecież również komuniści, np. w Azji walczyli z kolonizatorami angielskimi i francuskimi pod ochroną Japończyków. 

Tudjman nie zarzucał komunizmowi ani braku własności prywatnej, ani wynikającego z tego braku wolności człowieka, a tylko negowanie trwałego istnienia narodu. Jego zdaniem utopia komunistyczna, mówiąca o braku klasowych i narodowych przeciwieństw wyrosła w przeszłości na podłożu chrześcijańskim i liberalnym, idea wyrodziła się w swoje całkowite przeciwieństwo na skutek narzucania przez większe narody i silniejsze państwa swojej woli i władzy; błędem marksizmu było uznanie narodu za produkt kapitalizmu, a więc i jego zaniku razem z kapitalizmem. Chorwaccy komuniści i marksiści walczyli o samookreślenie narodu; ich hasło: „Sowiecka Chorwacja” nie oznaczało podporządkowania ZSRS ale „chorwacką wolność i niezależność, niezależność od jakiegokolwiek hegemonizmu, wielkoserbskiego i sowieckiego. W tym sensie należy pozytywnie ocenić titoizm. Maspok zresztą chciał zachować istotę titoizmu czyli równouprawnienie narodów. Tudjman oceniał Titę jako Chorwata pozytywnie, ponieważ dążył do równouprawnienia narodu chorwackiego, chociaż był obciążony błędem Marksa i musiał iść na ustępstwa żeby zachować władzę.

Zdaniem Tudjmana członkami narodu chorwackiego są zarówno katolicy jak i muzułmanie, a ci są z pochodzenia Chorwatami,[31] co oczywiście było punktem wyjścia do dążenia do zmiany granic i przyłączenia części BiH.

Tak więc do tezy z lat maspoku, iż komuniści chorwaccy, w odróżnieniu od serbskich, byli dobrymi patriotami i demokratami, doszło teraz twierdzenie, iż również dobrymi patriotami na prawicy byli ustasze i choć obie strony popełniały błędy, łączy je dążenie do stworzenia państwa chorwackiego. Była to wyraźna oferta współpracy politycznej, która wkrótce miała się urzeczywistnić. Gdy komunizm rozpadał się, komuniści narodowi kończyli swą ewolucję zastępując walkę klas nacjonalizmem. 

W styczniu 1989 roku zaczęła się kampania prasowa na rzecz przywrócenia na dawnym miejscu pomnika bana Jelačicia jako symbolu walki o niepodległość Chorwacji oraz rehabilitacja historii narodowej.[32] Nie mogło to się dziać, podobnie jak analogiczny proces w Serbii, bez aprobaty kierownictwa, można zatem przyjąć, iż w grudniu 1988 roku zakończył się okres przejściowy i od stycznia 1989 kierownictwo SKH stopniowo poparło pluralizm polityczny.

Geneza HDZ

Po powrocie do kraju Tudjman zaczął tworzyć swoje ugrupowanie. Początkowo, 17 stycznia 1989 roku założył Fundację Chorwacka Wspólnota Demokratyczna (Hrvatska demokraticka zajednica - HDZ). 26 stycznia na zebraniu w willi dyrektora fabryki, Ante Ledicia w Plješivici powstał „krąg inicjatywy HDZ“. 29 stycznia Tudjman oficjalnie ogłosił, iż jego celem jest niepodległości Chorwacji. 28 lutego na pierwszym jawnym zebraniu w Domu Stowarzyszenia Pisarzy Chorwacji przyjęto szkic zasad programowych HDZ i wtedy to ukazała się notatka w prasie o powołaniu partii oraz informacja w wieczornych wiadomościach telewizyjnych, trudno dlatego utrzymywać za działaczami HDZ, iż owo zebranie było „tajne” jak czyni to np. James Gow.[33] Wreszcie 17 czerwca 1989 roku na przedmieściu Zagrzenia odbyło się zebranie założycielskie HDZ z powodu oficjalnego zakazu zorganizowania spotkania w hotelu Panorama w centrum stolicy; przewodniczącym partii został wybrany Tudjman, a do zarządu weszło 10 członków Stowarzyszenia Pisarzy Chorwacji. Oficjalna wersja, iż było to zebranie tajne, jest nie do obrony, tym bardziej, że główny konkurent HDZ - Chorwacka Partia Społeczno Liberalna - HSLS została oficjalnie założona już miesiąc wcześniej - 20 maja 1989 roku. Pierwszym przewodniczącym HSLS został Slavko Goldstein, a następnie znani z okresu maspoku Dražen Budiša (1990) i Vlado Gotovac (1996-1997). HSLS sprzeciwiała się nacjonalizmowi i określała jako partia obywatelska.

Władze tolerowały więc działalność Tudjmana od początku 1989 roku, gdyż trudno by o niej nie wiedziały, jedynie nie chciały się z tym afiszować. Decyzja o zmianie polityki wobec opozycji musiała zatem zapaść pod koniec 1988 roku. HDZ wybrała tymczasowe władze 30 września i w grudniu 1989 roku została zalegalizowana, a zjazd założycielski z udziałem emigracji miał miejsce 24-25 lutego 1990 roku. Tudjman został wówczas wybrany przewodniczącym partii, Josip Manolić przewodniczącym Komitetu Wykonawczego, Stipe Mesić sekretarzem głównym i Neven Jurica sekretarzem politycznym. Tudjman określił się jako zwolennik rynku plus „wartości narodowych”, ale w praktyce pozostały tylko te ostatnie. HDZ była pierwotnie rodzajem frontu narodowego na rzecz niepodległości Chorwacji.

W skład HDZ weszły trzy grupy: komuniści narodowi wywodzący się z maspoku jak sam Franjo Tudjman, Šime Djodan, Marko Veselica, partyzant Dalibor Brozović, Stipe Mesić i Ante Paražik, autor statutu HDZ, grupa komunistycznych generałów, przede wszystkim bezpieczeństwa jak Josip Boljkovac,[34] Josip Manolić[35] i Janko Bobetko[36] oraz działacze nacjonalistyczni z emigracji ze środowiska ustaszy jak Gojko Šušak, który powrócił do kraju w 1989 roku i w lutym 1990 r. jako „oficer łącznikowy” między HDZ i SUP Chorwacji nadzorował przejazd emigrantów z lotniska międzynarodowego Plešo do Sali Lisinski na I Zjazd HDZ.[37] Wśród założycieli HDZ znalazło się „wielu byłych współpracowników służby bezpieczeństwa”, co chorwacki autor tłumaczy dość naiwnie faktem, iż Manolić na służbę państwa chorwackiego „zaangażował cały skład osobowy SDB, zatem także tajnych agentów”.[38] Gdy jednak TW SDB brali udział w zakładaniu HDZ państwa chorwackiego jeszcze nie było, najwcześniej możemy bowiem mówić o jego tworzeniu po wyborach 1990 roku. Jeżeli udział agentury w tworzeniu HDZ związany był z rolą Manolicia, to nie możemy traktować tego faktu jak zwykłej inwigilacji lecz raczej jako dowód na decyzję chorwackiej SDB o udziale w transformacji i postawieniu na tworzenie niepodległego państwa chorwackiego celem zachowania dotychczasowej pozycji. W 1990 roku do HDZ z partii komunistycznej przeszło około 70 tys. członków.[39]

Stipe Mesić (ur. 1934), po ukończeniu prawa na Uniwersytecie Zagrzebskim (1961) wstąpił do SKH, został posłem do Izby Obywateli Saboru (1966) oraz naczelnikiem gminy Oriahovica (1967). Ojca Mesicia zabili ustasze i początkowo nie poparł maspoku. Potępił autorów „Deklaracji o sytuacji języka chorwackiego” jako nacjonalistów chcących rozbić Jugosławię. Był założycielem jednej z pierwszych prywatnych firm w Jugosławii. W 1970 roku poparł jednak maspok, za co w 1971 r. został skazany 2 lata i 2 miesiące więzienia (oficjalnie z paragrafu kryminalnego), ale zwolniono go po roku. Pracował jako radca prawny w firmie architektonicznej a później jako jej dyrektor (do 1990 roku). Był pierwszym premierem po wyborach (30 maja  - 25 sierpnia 1990), następnie Sabor skierował go do Prezydium Jugosławii (25 sierpnia 1990). Po ogłoszeniu niepodległości został przewodniczącym Saboru (7 września 1992 - 24 maja 1994). Z HDZ odszedł w maju 1994 roku, ponieważ był przeciwnikiem podziału BiH. Po przejściu z HND do HNS (1997), został wiceprzewodniczącym partii i prezydentem Chorwacji (7 lutego 2000). Mesić przeszedł więc drogę od komunistów narodowych do byłych komunistów maspoku.

Powstanie innych partii politycznych

Marko Veselica i Ante Paradžik weszli w konflikt z Tudjmanem już po 17 czerwca 1989 roku, co doprowadziło do secesji i utworzenia przez nich 4 listopada 1989 roku Chorwackiej Partii Demokratycznej - Hrvatska demokratska stranka,[40] w której Paradžik był członkiem Komitetu Wykonawczego. W lutym 1990 roku Paradžik odszedł od Veselicy do Komitetu Inicjatywnego Chorwackiej Partii Prawa - Hrvatska stranka prava - HSP; następnie został jej  wiceprzewodniczącym i wojennym naczelnikiem Chorwackich Sił Zbrojnych - Hrvatskih oružnih snaga - HOS, czyli bojówki HSP. 21 września 1991 roku Paradžik został aresztowany i zamordowany przez policję.

25 lutego 1990 roku Krešimir Pavelić ogłosił odtworzenie HSP, ubiegając w ten sposób akcję Dobroslava Paragi i Srećko Pšeničnika, którzy 15 lutego w Wiedniu postanowili ogłosić reaktywowanie partii 28 lutego. Pavelić rozpoczął przygotowania do odtworzenia partii już w sierpniu 1989 roku, powołując Komitet Inicjatywny,[41] chociaż formalnie wystąpił z HDS Veselicy razem z Marko Živkoviciem i Mirko Pizentem w listopadzie 1989 roku, a więc wkrótce po utworzenieu tego ugrupowania. 25 lutego 1990 roku przewodniczącym HSP wybrano Pavelicia. Papiery rejestracyjne Paradžik złożył 26 lutego i już następnego dnia partia została zarejestrowana, a więc władze co najmniej jej nie przeszkadzały. Dobroslav Paraga zgodził się przejąć funkcję pełniącego obowiązki przewodniczącego partii i od powrotu do kraju w sierpniu 1990 roku kierował stronnictwem, formalnie wybrany na to stanowisko na I Zjeździe 25 lutego 1991 roku.[42] 17 lutego HSP ogłosiła, że domaga się granicy Chorwacji na wschodzie na linii Subotica - Zemun - Drina - Sandżak - Boka Kotorska.

Z tradycyjnych partii reaktywowano w kraju 15 grudnia 1989 roku Chorwacką Partię Chłopską- Hrvatska seljačka stranka - HSS, ale dopiero w 1991 roku emigracyjny Komitet Centralny przekazał całą władzę do kraju. 

Partią lewicową, zbliżoną do postkomunistów Račana była utworzona w grudniu 1989 roku Socjaldemokratycznw Partiw Chorwacji - SDH, Antuna Vujicia.

4 marca 1990 wiec Serbów w Kodrunie przechylił szalę zwycięstwa na rzecz Tudjmana, ponieważ wywołał poczucie zagrożenia u Chorwatów serbskim nacjonalizmem. W tym momencie postkomuniści orientacji jugosłowiańskiej Ivicy Račana i narodowi komuniści Miki Tripalo przegrali już wybory.[43] Dopiero wtedy stały się nieaktualne pierwotne plany „porozumienia narodowego”, bowiem jak pisze Meier, Mesic miał początkowo nadzieję na połowę głosów i sojusz z Račanem,[44] a więc nie myślano o samodzielnych rządach tylko o koalicji z komunistami.

Konkurencyjna wobec HDZ - HSLS również widziała przyszłość w sojuszu z komunistami i zawarła Koalicję Narodowego Porozumienia z HNS Miko Tripalo i Savki Dabčević Kučar oraz niezależnymi socjaldemokratami - SDH Antuna Vujicia.

Mniejsze ugrupowania komunistyczne: Związek Studentów i front ludowy SSRN (Socijalistički savez - SS i Savez studenata Hrvatske - SSH) oraz Komsomoł (Savez socijalističke omladine Hrvatske SSOH), uczestniczyły w wyborach w koalicji ze Związkiem Komunistów Chorwacji.

Wybory 1990

14 lutego Sabor uchwalił poprawki do konstytucji wprowadzając oficjalnie system wielopartyjny, natomiast ustawę o zrzeszaniu się przyjęto dopiero w czerwcu, a więc już po wielopartyjnych wyborach. Veljko Kadijević i Stane Brovet proponowali Račanowi opóźnienie wyborów i przejęcie rządów przez armię, która miała następnie zainstalować Račana u władzy, ten jednak odmówił, słusznie obawiając się następstw takiego scenariusza. Była to część scenariusza z wiosny 1990 roku szefa sztabu Blagoje Adžicia.[45]

W Chorwacji wybory odbyły się 22 kwietnia i 6 maja 1990 roku do trzech izb: społeczno-politycznej, gmin i pracy zrzeszonej, zmieniono tylko ordynację (pierwsza - grudzień 1989, druga - 17 lutego 1990), którą opracował prof. Smiljko Sokol; ostatecznie wprowadzono we wszystkich trzech wypadkach system większościowy. 

W Izbie Społeczno-Politycznej liczącej 80 posłów po drugiej turze HDZ dysponowała 54 mandatami, HDZ z HSS - 1, SKH-SDP - 12, SKH-SDP z SS-SSH - 4, SKH-SDP z zielonymi ze Splitu - 1, koalicja SKH-SDP, SS-SSH z SSOH - 1, sama SS-SSH - 2,  SDS Raškovicia  - 1, Koalicja Porozumienia Narodowego (HSLS-HNS) - 3 i jeden poseł niezależny.

W Izbie Gmin liczącej 116 posłów po drugiej turze HDZ dysponowała 68 mandatami, HDZ z HSLS - 2, HDZ z HSS - 1, SKH-SDP - 23, SKH-SDP z SS-SSH - 9, SKH-SDP z SS-SSH i SSOH 1, loalicja SKH-SDP, SS-SSH z SSOH i SUBNOR (weterani) - 2, sama SS-SSH - 1,  SDS Raškovicia  - 3, HDS - 3, Koalicja Porozumienia Narodowego (HSLS-HNS) - 2 i pozostał jeden vacat.

W Izbie Pracy Zrzeszonej liczącej 160 posłów po drugiej turze HDZ dysponowała 83 mandatami, SKH-SDP - 38, SKH-SDP z SS-SSH - 4, SKH-SDP z SS-SSH i SSOH - 1, sam SSOH  - 1, sama SS-SSH - 1,  HSS - 1, przedsiębiorcy Djurdjevac - 1, SDS Raškovicia  - 1, HDS - 7, Koalicja Porozumienia Narodowego (HSLS-HNS) - 6, niezależni - 12 i pozostały cztery vacaty.

Na ogólną sumę 356 posłów HDZ dysponowała 205 mandatami, HDZ z HSS -2, HDZ z HSLS - 2, sama HSS - 1, SKH-SDP - 73, SKH-SDP z SS-SSH - 17, SKH-SDP z SS-SSH i SSOH - 3, loalicja SKH-SDP, SS-SSH z SSOH i SUBNOR (weterani) - 2, SKH-SDP z zielonymi ze Splitu - 1, sam SSOH  - 1, sama SS-SSH - 4, HDS - 10, przedsiębiorcy Djurdjevac - 1, Koalicja Porozumienia Narodowego (HSLS-HNS) - 11, SDS Raškovicia  - 5, niezależni - 13 i pozostało pięć vacatów.

Skład Saboru

Partia	Izba Społeczno-Polityczna	Izba Gmin	Izba Pracy Zrzeszonej	Razem
HDZ	54	68	83	205
HDZ z HSS	1	1		2
HDZ z HSLS		2		2
SKH-SDP	12	23	38	73
SKH-SDP z SS-SSH	4	9	4	17
SKH-SDP z zielonymi ze Splitu	1			1
SKH-SDP, SS-SSH z SSOH	1	1	1	3
SKH-SDP, SS-SSH, SSOH, subnor		2		2
SS-SSH	2	1	1	4
SSOH			1	1
HSS			1	1
Przedsiębiorcy Djurdjevac			1	1
SDS Raškovicia	1	3	1	5
HSLS-HNS	3	2	6	11
HDS		3	7	10
niezależni	1		12	13
vacaty		1	4	5

Dzięki systemowi większościowemu HDZ uzyskując 41,5 proc. głosów zdobyła 67,5 proc. mandatów i 30 maja utworzyła rząd premiera Mesicia, w którym ministrem obrony został Petar Kriste, ministrem spraw zagranicznych Zdravko Mršić i ministrem spraw wewnętrznych Josip Boljkovac, wiceministrem Slavko Degoricija (1990-1991), był funkcjonariusz OZNA.[46] Gojko Šušak został ministrem bez teki. SDS Raškovicia otrzymała propozycję objęcia stanowiska wicepremiera i wiceprzewodniczącego Saboru, ale ją odrzuciła.[47] Komuniści Račana wyszli z wyborów jako drugie najsilniejsze ugrupowanie i wraz z sojusznikami dysponowali 96 mandatami.

Gabinet ten nie utrzymał się długo i już 24 sierpnia powołano rząd Josipa Manolicia, który przetrwał do 17 lipca 1991 roku, czyli do wybuchu wojny z Serbią. W gabinecie Manolicia ministrem obrony został gen. Martin Špegelj, były szef V okręgu armii; w grudniu 1990 roku proponował on zablokowanie garnizonów JNA. Po dymisji Špegelja, 2 lipca 1991 roku MON objął Šime Djodan. Resort spraw zagranicznych przypadł Frane Vinko Golemowi, a ministrem spraw wewnętrznych nadal był Boljkovac, którego 2 lipca 1991 roku zastąpił Onesin Cvitan.

Na pierwszym posiedzeniu Saboru 30 maja 1990 roku Franjo Tudjman został wybrany przewodniczącym Prezydium Chorwacji; 26 czerwca Sabor wybrał go przewodniczącym (prezydentem) Chorwacji.

Niepodległość Chorwacji

25 lipca 1990 roku uchwalono poprawki do konstytucji chorwackiej: wprowadzono na nowo narodową flagę - Szachownicę oraz zdefiniowano prawo do secesji i określono Serbów jako mniejszość narodową.

Między końcem roku 1989 a czerwcem 1990 roku liczba członków SKH-SDP  spadła z 298 tys. do 46 tys.[48] Składał się na to odpływ komunistów chorwackich do innych partii chorwackich oraz odejście komunistów serbskich stanowiących prawie połowę SKH do partii serbskich. 3 listopada 1990 roku SKH ogłosił się partią socjaldemokratyczną i przyjął rozszerzoną nazwę: SKH -Stranka demokratskih promjene - Związek Komunistów Chorwacji - Partia Demokratycznej Zmiany. Następnie w maju 1993 roku SKH-SDP zmieniła nazwę na Socjaldemokratyczną Partię Chorwacji i w kwietniu 1994 roku połączyła się z SDH w Socjaldemokratyczną Partię Chorwacji - SDPH, na czele której stanął Ivica Račan.

13 października 1990 roku przywódcy SKH z okresu wiosny chorwackiej założyli własne ugrupowanie Chorwacką Partię Ludową - Hrvatska narodna stranka - HNS. Jej pierwszym przewodniczącym została dr Savka Dabčević-Kučar, a do kierownictwa weszli: Miko Tripalo, Dragutin Haramija, Srećko Bjelić, Krešimir Džeba, Ivica Vrkić, Slavko Meštrović i Radimir Čačić.

22 grudnia 1990 Sabor uchwalił nową konstytucję i ogłasił suwerenność republiki chorwackiej określonej jako „narodowe państwo narodu chorwackiego”. Jednocześnie ustanowiono urząd Prezydenta Republiki i dwuizbowy parlament. Nowa konstytucja wprowadziła system prezydencki wzorowany na francuskiej V Republice. Wybory powszechne prezydenta republiki odbyły się dopiero 2 sierpnia 1992 roku; wygrał je Franjo Tudjman uzyskując 56,7 proc. głosów.

4 stycznia 1991 roku powołano Komitet obrony porządku konstytucyjnego w składzie: Josip Manolić, Stjepan Mesić, Žarko Domljan, Milan Ramljak, Franjo Gregorić, Martin Špegelj, Josip Boljkovac, Franjo Golem i Hrvoje Šarinić. Oznaczało to, iż zakończył się okres przejmowania rzeczywistej władzy przez ekipę Franjo Tudjmana. Praxista Gajo Petrović, który pozostał marksistą, nazywa ustrój Tudjmana „narodowym socjalizmem/kapitalizmem”; kolektywistyczny dogmatyzm podobny był w nim do stalinizmu, przeciwko któremu walczył.

W referendum 19 maja 1991 roku - czy jesteś za niepodległością czy pozostaniem w federacji - 94,17 proc. głosujących wypowiedziało się za niezależnym i suwerennym państwem. Na podstawie tych wyników, 25 czerwca 1991 roku, Sabor ogłosił niepodległość Chorwacji.

HDZ w BiH

HDZ BiH została założona 6 września 1990 roku. W jej programie stwierdzono, iż celem partii jest „zapewnienie prawa narodowi chorwackiemu do samookreślenia aż do oderwania się”, oraz domagano się „równouprawnienia” wszystkich form własności ale nie wspomniano nic o prywatyzacji.[49]

Najważniejszymi chorwackimi działaczami nacjonalistycznymi w BiH byli Stjepan Kljuić i Mate Boban (TW KOS), założyciele i działacze HDZ BiH, pozostający w jak najściślejszym kontakcie z Tudjmanem. Pierwszy przewodniczący HDZ BiH był Davor Perinović, odsunięty przez Tudjmana pod pretekstem, że miał dziadka Serba; prawdziwą przyczyną był jednak fakt, iż Davor Perinović nalezał do integracjonistów czyli zwolenników zachowania jedności BiH.[50]

Mate Boban  (ur. 1940) nie pochodził z rodziny ustaszowskiej, do SK BiH wstąpił już w roku 1958. Kiedy w 1966 roku zaprzestano represji wobec Chorwatów w Zachodniej Hercegowinie, Boban został dyrektorem wydawnictwa „Napredak” w Imotsku, jednocześnie w latach 1966-1986 był sekretarzem lokalnej organizacji partyjnej w Imotsku, przedstawicielem zakładów tytoniowych z Zagrzebia, a przez krótki czas więziennym strażnikiem. Od początku lat 1970-tych Boban był tajnym współpracownikiem KOS i miał tego samego oficera prowadzącego co Jovan Karadžić, gen. Simeona Tumana.[51] Boban stał się nacjonalistą w roku 1990, gdy zrozumiał, że komunizm się kończy, założył wówczas własną partię - Hercegowińską Wspólnotę Demokratyczną (HDZ).[52]

Boban przyłączył swoje ugrupowanie do HDZ-BiH i w wyborach 1990 roku został posłem. Tudjman wyznaczył Stjepana Kljuicia na szefa HDZ BiHu, a Bobana na jego zastępcę. Tudjman uznał, że Kljujić przestał być posłuszny, gdyż nie zgodził się na umowę prezydenta Chorwacji z Milošviciem w sprawie podziału BiHu zawartą 25 marca 1991 roku w Karadjordjewie, ponieważ był zwolennikiem jedności BiH, tzn. był intergracjonistą jak Perović. Formalnie zarzucono Kljujiciowi posiadanie muzułmańskiej żony i Tudjman wysłał do Sarajewa Vlado Šanticia, Iko Stanicia i Ignjaca Kostromana aby zniszczyć Kljujicia jako zdrajcę. W wyniku tej operacji 5 lutego 1992 roku Boban został szefem HDZ HB.[53] Bojić podaje jako okres eliminacji Kljuicia grudzień 1991 - 29 luty 1992 roku. Do grupy Bobana oprócz wysłanników Tudjmana należał jeszcze Miljenko Broić, nowy wiceprzewodniczący HDZ.[54] Tzw mafia hercegowińska, czyli działacze HDZ z BiH, w tym Boban, Franjo Boras, dr Slaven Levica, doradca Tudjmana, mieli duży wpływ na niego i forsowali podział BiH oraz lansowali koncepcję Chorwacji i Słowenii jako przedmurza chroniącego Europę przed islamem.[55]

Współpracownicy Bobana w 1992 roku byli lokalnymi sekretarzami partii komunistycznej, którzy z marksizmu przeszli na nacjonalizm: Vlado Soljić, minister obrony Herceg-Bosna, w Širokim Brijegu, Velentin Čorić, szef policji wojskowej Herceg-Bosna, w Čitluku, Pero Marković, prezydent Herceg-Bosna, w Čapljina. Podobne stanowisko zajmował minister spraw wewnętrznych Bruno Štopić. Wiceminister spraw wewnętrznych Branko Kvešic był przez długi czas sędzią śledczym w Mostarze znanym z prześladowania dzieci za śpiewanie piosenek ustaszowskich. Jadranko Prlić, premier Herceg-Bosna, był wicepremierem ostatniego komunistycznego rządu BiH. Jasno z tego widać, iż elita komunistyczna rozumiała transformację jako przejście od komunizmu do nacjonalizmu, kierunku wynikającego z narodowości zainteresowanych, co miało im zagwarantować zachowanie dotychczasowej pozycji i przywilejów. W ruchu nacjonalistycznym w BiH kierunku chorwackiego i serbskiego opozycjonistów wobec komunizmu w praktyce nie było.