PISARZE - SZPIEDZY

Czy żeby pisać powieści szpiegowskie trzeba najpierw terminować w zawodzie ze „strefy cienia”? Jak pisał Graham Greene „wydaje mi się, że każdy pisarz ma coś ze szpiega: obserwuje, przysłuchuje się, szuka motywów działania swoich bohaterów i analizuje ich psychikę”. Zawody pisarza i oficera wywiadu są w jakiś sposób sobie bliskie, skoro plejada ludzi pióra zaczynała poznawać świat w zawodzie szpiega. Przyjrzyjmy się najbardziej znanym z nich i zobaczmy jak ich doświadczenia z pierwszego zawodu znajdowały odbicie w późniejszej twórczości.

Pamiętamy film „Trzy dni Kondora” Sydneya Pollaca (1975) z Robertem Redfordem i Faye Donaway w rolach głównych, nakręcony na podstawie powieści Jamesa Gradiego „Sześć dni Kondora” (1974). Bohater – „Kondor” pracował w sekcji analizującej powieści szpiegowskie celem wykrycia prawdziwych informacji. Nie była to całkowita fikcja literacka, skoro w 1928 roku po opublikowaniu zbioru opowiadań Maughama „Ashenden” w GPU utworzono sekcję czytania i rozszyfrowywania książek szpiegowskich.

Właśnie William Somerset Maugham (1874-1965) otwiera galerię pisarzy, którzy również pracowali dla służb specjalnych. Był jednak człowiekiem pióra zwerbowanym do wywiadu politycznego a nie jak jego nastąpcy szpiegiem, który został pisarzem. Maugham pochodził z rodziny znanych prawników. Literaturę i filozofię studiował w Heidelbergu (1890), a następnie medycynę w Londynie (1892-1987). Debiutował w 1897 roku powieścią o cudzołóstwie „Liza of Lambeth”. Do roku 1914 wydał już 10 powieści i wystawiono 10 sztuk jego autorstwa. Gdy wybuchła wojna 40 letni już Maugham zaciągnął się do Brytyjskiego Czerwonego Krzyża we Francji, gdzie wraz z 23 znanymi pisarzami m.in. Ernestem Hemingwayem i Johnem Dos Passosem służył jako szofer ambulansu. Wtedy też skończył pisać swoją najlepszą i w dużej mierze autobiograficzną powieść „W niewoli uczuć” („Of Human Bondage”). Ukazała się ona w 1915 roku i została przeniesiona na ekran w 1934 roku przez Johna Cromwella z Bette Davis w  roli głównej. Drugą wersję nakręcił w 1964 roku Ken Hughes z Kim Novak.

To właśnie “W niewoli uczuć” zwróciło uwagą służb specjalnych na autora. W 1915 roku za pośrednictwem żony Maugham poznał wysokiego oficera wywiadu znanego jako „R” i we wrześniu rozpoczął pracę w Genewie w Szwajcarii, gdzie zbierał informacje o agentach wywiadu niemieckiego pod legendą pracy pisarza. Według innej wersji pisarza zwerbował szef placówki MI6 czyli wywiadu we Francji sir John Wallinger. Możliwe, że ze względów proceduralnych po rozmowie z „R” Maugham został przekazany Wallingerowi, dla którego miał utrzymywać kontakty z brytjskimi agentami w Europie.

W czerwcu 1917 roku sir William Wiseman, dyrektor placówki MI6 w Waszyngtonie, powierzył Maughamowi specjalną misję do Rosji, gdzie miał udzielić pomocy Aleksandrowi Kiereńskiemu i Rządowi Tymczasowemu oraz zapobiec przejęciu władzy przez bolszewików i zawarciu przez nich odrębnego pokoju z Niemcami. Maugham był kurierem Mansfielda Smith-Cumminga, szefa sekcji zagranicznej Secret Intelligence Service - SIS czyli późniejszego MI6 (1909-1923), który zorganizował pomoc finansową dla rosyjskiego Rządu Tymczasowego za pośrednictwem biura w Nowym Jorku. Później pisarz był pośrednikiem między premierem Lloyd Georgem a Kiereńskim. Po 2,5 miesiącach bolszewicy obalili Rząd Tymczasowy, nie dziwi więc, iż rozczarowany Maugham pisał: „Praca agenta wywiadu jest skrajnie jednostajna i monotonna… większość jego działań jest pozornie lub faktycznie bezużyteczna.”

Maugham później twierdził, że wykonałby zadanie gdyby wysłano go do Rosji 6 miesiący wcześniej. Doświadczenia z nieudanej misji w Rosji posłużyły Maughamowi do napisania serii opowiadań o szpiegu „Ashenden” (1928). Część rękopisu pisarz zniszczył sam uprzedzony, że zdradza tajemnice służb. Opowiadania Maughama zainspirowały Iana Fleminga do napisania serii powieści o przygodach Jamesa Bonda.

W 1928 roku Maugham kupił sobie willę w stylu mauretańskim w Cap Ferrat na Riwierze francuskiej, gdzie się osiedlił. W latach 30-tych był najlepiej płatnym autorem.  Opisywał często Daleki Wschód i życie w imperium brytyjskim.

W 1940 roku jako były szpieg brytyjski Maugham musiał uciekać z Francji. Wojnę spędził w USA, w Karolinie Płd. i Hollywood, gdzie 66 letni już pisarz wykonywał drugorzędne zadania dla szefa placówki MI6 w USA Williama Stephensona.

Na podstawie powieści i sztuk Maughama nakręcono 24 filmy; ostatni w 2006 roku, w tym kilka jak „W niewoli uczuć” miało 2 wersje. Podobny życiorys jak Maugham miał Szkot John Buchan (1875-1940), pierwszy baron Tweedsmuir Enfildu. Buchan studiował języki klasyczne w Glasgow i prawo na Oxfordzie, a następnie był sekretarzem lorda Milnera, Wysokiego Komisarza Afryki Płd. (1902-1903). Pierwszą powieść opublikował w 1910 roku. Gdy wybuchła wojna został korespondentem „The Timesa” we Francji. W 1916 roku wstąpił do wywiadu wojskowego MI6 przy sztabie armii brytyjskiej we Francji. W praktyce jednak podobno pisał przemówienia dla marszałka Haiga. W tym samym roku wrócił do Angli i pracował w Biurze Propagandy Wojennej; przedstawiał  każdą bitwę jako zwycięstwo aliantów. Lloyd George mianował go Dyrektorem Informacji (1917-1918), a następnie dyrektorem wywiadu. Po wojnie Buchan został dyrektorem Reutera, a karierę polityczną zakończył jako gubernator Kanady (1935-1940), do końca życia współpracował jednak z MI6. 

Na 30 powieści Buchana największą karierę zrobiła 27-ma pt. „39 kroków”, napisana podczas jego choroby w pierwszych miesiącach wojny. Sfilmowano ją trzykrotnie; w 1935 roku powieść przeniósł na ekran Alfred Hitchcock z Robertem Donatem i Madeleine Caroll w rolach głównych, w 1959 roku nową wersję nakręcił Ralph Thomas z Kennethem Morem i w 1979 roku Don Sharp z Robertem Powellem, a obecnie do czwartej ekranizacji przystąpił Robert Towne.

Richard Hannay, inżynier z Afryki Płd., dowiaduje się od przypadkowo spotkanego dziennikarza amerykańskiego, że dojdzie do zamachu na ważną osobę. Dziennikarz zostaje zamordowany i polowanie rozpoczyna się na podejrzewanego o tę zbrodnię Hannaya, który ucieka do Szkocji przed policją i spiskowcami. W końcu odkrywa, że 39 stopni jest rebusem oznaczającym lokalizację domu spiskowców.

W wersji Hitchcocka angielscy turyści w Maroku dowiadują się przypadkwo o planowanym zamachu na ambasadora w Londynie. W tej ekranizacji Doris Day śpiewa słynną później piosenkę „Que sera sera”.

Pierwowzorem Hannaya był Edmund Ironside, przyjaciel autora z Afryki, który w czasie II wojny burskiej był brytyjskim szpiegiem, w czasie I. wojny światowej walczył we Francji, a w roku 1918 przeciwko bolszewikom w Archangielsku, następnie dowodził siłami brytyjskimi w Persji (1920-1921), gdzie zachęcil Rezę Chana Pahlaviego do przejęcia władzy, w końcu został szefem brytyjskiego sztabu generalnego (1939).

Hannay pojawia się też w 29-tej powieści Buchana, „Greenmantle”, w której uniemożliwia Niemcom w Istambule i na Bliskim Wschodzie wykorzystanie muzułmańskiego proroka do własnych celów (1916).

Oficerem wywiadu, który został pisarzem był Pierre Nord (1900-1985) czyli André Brouillard. Już w czasie okupacji niemieckiej zaczął zbierać informacje dla aliantów, aresztowany w 1916 roku w Saint Quentin w północnej Francji został skazany na śmierć ale ze względu na młody wiek wysłano go do batalionu karnego. Po wojnie Nord ukończył szkołę wojskową Saint-Cyr (1922) oraz Wyższą Szkołę Wojenną (1934), a także nauki polityczne, jako zawodowy oficer walczył w Maroku, gdzie został ranny. Na krótko przed wojną przeszedł do służby w Drugim Biurze Sztabu Generalnego czyli kontrwywiadzie wojskowym. Jednocześnie w 1936 roku opublikował swoją pierwszą powieść „Podwójna zbrodnia na linii Maginota” (Double crime sur la ligne Maginot), którą w 1937 roku sfilmował Félix Gandéra z Victorem Francenem w roli głównej. Pierwszą powieścią szpiegowską Norda była „Ziemia strachu” (Terre d'angoisse), która ukazała się w rok później i również została zekranizowana.

Krótko przed wojną Nord został dowódcą służb specjalnych IX i X Armii. W 1940 roku dostał się do niewoli ale uciekł i został szefem siatki wywiadowczej „Eleuthère” (1943). W 1945 roku Nord zdemobilizował się i poświęcił literaturze. W sumie napisał 80 powieści; oprócz licznych kryminałów był autorem książek przygodowych i szpiegowskich, których bohaterem jest pułkownik Dubois. Jego pierwowzorem był jeden z szefów wywiadu francuskiego. Akcja powieści Norda toczyła się w czasie zimnej wojny i w okresie dekolonizacji, co sprawiło, iż zostały one uznane za przestarzałe i nie były wznawiane.

Do najbardziej znanych należało „Trzynaste samobójstwo” (Le treizième suicide) z 1969 roku, na podstawie którego  Henri Verneuil (prawdziwe nazwisko Aszot Malakian) nakręcił w 1972 roku film „Wąż” (Le Serpent)  z Yul Brynnerem jako płk. KGB Własowem i Henrym Fondą jako Allanem Daviesem. Książka opowiadała o infiltracji sowieckiej w wywiadzie francuskim. Płk. KGB uciekł na Zachód i przekazał informacje na temat systemu sowieckiego. W rzeczywistości był jednak podwójnym agentem, którego zadaniem było wprowadzenie Zachodu w błąd, natomiast prawdziwym celem było rozbicie przy pomocy „Węża” kontrwywiadu przeciwnika.

Nord napisał też autobiograficzną historię ruchu oporu „Mes camarades sont morts” oraz książkę o operacji aliantów dezinformującej Hitlera w sprawie lądowania w Normandii „L'intoxication”. Później temat dezinformacji mistrzowsko kontynuował Vladimir Volkoff.

Całe życie z wywiadem związyny był cytowany już Graham Greene (1904-1991). Pisarz po ukończeniu studiów na Oxfordzie (1924), został zastępcą wydawcy lokalnego „Nottingham Journal” (1925), a następnie zastępcą wydawcy „The Timesa” (1926-1930). Po opublikowaniu w 1929 roku pierwszej powieści pt. „Tchórz” (The Man Within), Greene opuścił “The Timesa” i został zawodowym pisarzem, współpracował tylko z “The Spectatorem” (1930-1939). Jego pierwszym dużym sukcesem był „Pociąg do Stambułu” (1932), który sfilmowano jako „Orient Express”  (1934) i „Tajny agent” (1939).

W 1935 roku Greene wybrał się w podróż przez dżunglę Liberii, a w 1938 roku wyjechał do Meksyku. Swoją podróż afrykańską Greene opisał w „Journey without Maps”. Być może ta książka zwróciła na niego uwagę Kima Philbiego (1912-1988), jednego z pięciu sowieckich „kretów” w wywiadzie angielskim. Po wybuchu wojny Kim Philby dostał się do Sekcji V (kontrwywiad) MI6 i zajmował się Hiszpanią, Francją, Afryką Płn i Włochami. To on zwerbował Greene’a do wywiadu i wysłał do Sierra Leone, gdzie pisarz zbierał informacje dotyczące administracji francuskiego kolaboranckiego rządu Vichy w Afryce. Greene działał we Freetown, w Lagos w Nigerii i na placówce lizbońskiej Sekcji V MI6, gdzie był bezpośrednim podwładnym Philbiego, z którym przyjaźnił się do końca życia sowieckiego superagenta. Swój pobyt w Sierra Leone Greene opisał w „Istocie sprawy” (The Heart of the Master). Dla wywiadu jego działalność nie miała wtedy żadnego znaczenia. Greene zdawał sobie z tego sprawę i zadanie afrykańskie zainspirowało go do napisania w 1958 roku “Naszego człowieka w Hawanie” (Our Man In Havana). Główny bohater pisał fikcyjne raporty o ruchach statków niemieckich na Karaibach. Na ekran powieść przeniósł Carol Reed (1959) z Alekiem Guinessem w roli głównej jako handlarza odkurzaczy, który wymyśla agentów i pisze raporty o fikcyjnych typach broni by uzyskać pieniądze dla córki. Wywiad angielski tak wysoko ocenia jego pracę, iż wysyła mu współpracowników.

Oficjalnie Greene odszedł z wywiadu w roku 1945. Jak tłumaczył: „odszedłem z MI6, ponieważ Philby chciał mnie awansować, czego nie życzyłem sobie i pragnąłem wyjechać za granicę”. Od 1944 roku Philby był szefem Sekcji IX (koordynacja akcji przeciwko Sowietom). W rzeczywistości jednak Greene współpracował z wywiadem do końca życia wykorzystując zajęcie pisarza jako doskonałą przykrywkę. Po roku 1963 utrzymywał korespondencję z Philbym przez Kubę i Pragę oraz napisał wstęp do jego pamiętników „Moja cicha wojna” (1968). Od 1986 roku Greene widywał się z Philbym i przekazał MI6 uzyskaną od niego informację, że KGB to grupa reformatorów, zaś Gorbaczow położy kres wojnie w Afganistanie. W ten sposób dał się użyć KGB do akcji dezinformującej Zachód.

Przed wojną pisarz wstąpił na krótko do partii komunistycznej. W roku 1926 pod wpływem żony przeszedł na katolicyzm ale uważał, iż nie powinien on łączyć się z konserwatyzmem ale z lewicową krytyką. Bohaterowie Greene’a zawsze bardziej wierzyli w komunizm niż w Chrystusa. Sam pisarz popierał Castro, z którym się spotkał i nieustannie atakował politykę amerykańską, zwłaszcza w Wietnamie, co nie przeszkadzało mu współpracować z MI6. Centralnym tematem jego książek, jak w wypadku wielu pisarzy- szpiegów, była zdrada. Greene wiele podróżował po krajach Trzeciego Świata, takich jak Meksyk, Zachodnia Afryka, Wietnam, Kuba, Haiti, Argentyna, w których umieszczał akcje swoich powieści.
Greene napisał najpierw cenariusz „Trzeciego Człowieka” (The Third Man), filmu Carola Reeda z 1949 roku z Orsonem Wellesem w roli czarnego charakteru, a następnie opublikował wersję powieściową tego czarnego kryminału (1950). Jego bohater usiłuje wyjaśnić zabójstwo przyjaciela w Wiedniu, który upozorował własną śmierć by uniknąć odpowiedialności za sprzedaż fałszowanej penicyliny wojsku.

W 1955 roku Greene opublikował “Spokojnego Amerykanin”  (The Quiet American). W 1952 roku, gdy zbierał materiały do książki, wywiad francuski (SDECE) wydalił go z Wietnamu pod zarzutem kontaktowania sią z komunistami. Pierwowzorem głównego bohatera miał być gen. mjr Edward Lansdale szef operacji CIA w 1953 roku w Wietnamie.

W 1978 roku ukazał się „Czynnik ludzki” (The Human Factor), zekranizowany w następnym roku przez Otto Premingera z Richardem Attenborough jako płk. Daintry. Pracownik biurowy MI6 Maurice Castle zdecydował się zostać informatorem sowieckim gdy przyjaciel z Afryki poprosił go o pomoc. W rzeczywistości powodem zdrady była miłość. Koledzy Castle’a z MI6 zamordowali go. Książka była oparta na autentycznej historii. Peter Beecham, szef sekcji Europy Wschodniej MI6 został zamordowany w 1970 roku przez kolegów, gdy zakochał się w sowieckiej agentce.

W 1966 roku Graham Greene osiedlił się w Antibes na Lazurowym wybrzeżu we Francji, gdzie mieszkał z Yvonne Cloetta. Zmarł w Vevey nad jeziorem Genewskim w Szwajcarii, gdzie mieszkał przez ostatnie 10 lat życia.

Wiele powieści Greene’a przeniesiono na ekran. Oprócz wspomnianych należy wymienić jeszcze: “W Brighton” (Brighton Rock) z 1947 roku, „Haiti – wyspę przeklętą” (The Comedians) Petera Glenville’a z Liz Taylor i Richardem Burtonem (1967); „Konsula honorowego” (The Honorary Consul) Johna Mackenzie z Richardem Gerem (1983) oraz autobiograficzny „Koniec romansu” (The End of the Affair) zainspirowany związkiem autora z Catherin Walston, również w dwu wersjach: Edwarda Dmytryka z 1959 roku i Neila Jordana z 1999 roku. Greene napisał także 11 scenariuszy filmowych do swoich książek.

Ian Fleming (1908-1964) studiował w Eton i na Królewskiej Akademii Wojskowej w Sandhurst. Chciał być kawalerzystą ale po zmechanizowaniu regimentu zrezygnował ze slużby i wyjechał studiować język niemiecki w Austrii i Monachium oraz francuski w Genewie. Fleming pochodził z zamożnej rodziny; jego dziadek był bankierem. Ojciec Valentine zginął na froncie w 1917 roku. Sam Winston Churchill poświęcił mu w „The Timesie” wspomnienie pośmiertne.

Gdy Fleming nie dostał się do MSZ, gdyż zdał egzamin jako siódmy a było jedynie 6 vacatów, podjął pracę dla Reutera (1931), którego szef był przyjacielem matki. Wyjechał wówczas do Moskwy (1932-1933), skąd jako dziennikarz relacjonował w 1933 roku pokazowy proces sześciu inżynierów Vickersa oskarżonych przez GPU o sabotaż zapory w Dnieprostroju. Wtedy Fleming poznał czym jest komunizm i system policyjny. Rosyjska sekretarka oskarżona razem z angielskimi inżynierami stała się później pierwowzorem Tatiany Romanowej z „Pozdrowień z Rosji” (From Russia With Love) z 1957 roku. W występującym w tej powieści szefie Ministerstwa Bezpieczeństwa Państwowego (MGB) Nikitinie autor uwiecznił postać Anatolija Gorskiego alias Nikitina, rezydent rezydenta KGB w Anglii, który wydał Philbiego. Powieśś została zekranizowana w 1963 roku.
W marcu 1939 roku Fleming relacjonował dla “The Timesa” przebieg misji handlowej do Sowietów, w rzeczywiszości szpiegując już dla MSZ. Wyjechał do Moskwy razem z ministrem handlu zagranicznego Robertem Hudsonem, którego tajnym zadaniem miało być przekonanie Stalina do przystąpienia do koalicji antyhitlerowskiej.

Po powrocie z Moskwy Fleming opuścił „The Timesa”, ponieważ nie chciał jechać jako korespondent na Daleki Wschód. Na krótko podjął pracę w banku, co zdecydowało o jego przyszłości. W tym czasie bowiem admirał John Godfrey, dyrektor Wywiadu Marynarki Wojennej poprosił Sir Norman Montagu, gubernatora Banku Anglii i Sir Edward Peacock z banku Baring Brothers aby zarekomendowali mu młodego człowieka na sekretarza i tak w maju 1939 roku Ian Fleming rozpoczął formalnie pracę dla Wywiadu Marynarki Wojennej w randze porucznika; został adiutantem Johna Godfreya, który później żartował: „Zawsze uważałem, że to on powinien być dyrektorem Wywiadu Marynarki Wojennej, a ja jego adiutantem”. W MI5 Fleming był agentem Maxwella Knighta, dyrektora Departamentu do Walki z Działalnością Wywrotową MI5, który zwerbował wielu pisarzy i ludzi ze świata kultury by przeciwdziałać infiltracji sowieckiej. Knight stał się później pierwowzorem „M” z powieści o Bondzie.

Brat Iana, Peter Fleming (1907-1971) też był dziennikarzem i autorem książek podróżniczych. Później Peter Fleming był ficerem MI6 w Chinach i Tybecie. Warto powiedzieć o nim więcej ponieważ zainspirował brata do stworzenia postaci Jamesa Bonda. W roku 1932 Peter Fleming zorganizował wyprawę do dżungli brazylijskiej w poszukiwaniu śladów płk. Fawcetta, który zaginął bez wieści. W lutym 1935 roku razem z Ellą Maillartem (1903-1997) Peter Fleming zorganizował siedmiomiesięczną wyprawę z Pekinu do Kaszmiru przez pustkowia Azji Środkowej. Opis podróży opublikował w „News from Tartary” (1936, 1949). Już wtedy Peter Fleming pracował dla MI6.

Peter był porucznikiem Grenadier Guards (1933) i w 1938 roku wstąpił do Służby Wywiadu Wojskowego (Military Intelligence Research, MI R). W 1940 roku razem z bratem otrzymał zadanie zorganizowania w Coleshill w Kencie ośrodka szkoleniowego dla przyszłej partyzantki angielskiej, gdyby doszło do inwazji niemieckiej na wyspy. Peter Fleming brał też udział w lądowaniu w Norwegii w tym samym roku w składzie jednostek wywiadu wojskowego.  W 1941 roku Petera Fleminga wywiad wysłał do Grecji, a w następnym roku mianowano go na froncie birmańskim szefem “Wydziału D” czyli dezinformacji, którego zadaniem było organizowanie wojskowej dezinformacji w Azji Południowowschodniej.

W 1940 roku we Francji Ian Fleming nadzorował ewakuację z Dieppe, m.in. kierował ewakuacją króla Albanii Zogu. W Wywiadzie Marynarki Wojennej planował misje absurdalne i genialne zarazem, np. jak zdobyć Enigmy na Krigsmarine, których nigdy nie zrealizowano. Planował akcje za linią wroga wykonywane przez 30 Jednostkę Uderzeniową do zadań specjalnych, której był formalnym dowódcą, ale w działaniach bezpośredniego udziału nie brał.

Fleming pisał raporty dla Johna Godfreya oraz przygotował projekt zorganizowania Office of Strategic Service OSS (CIA) dla Williama Donovana, za co otrzymał od Amerykanów rewolwer z wygrawerowanym napisem „Za specjalne usługi”. Z szefem jeździł w 1941 roku do USA gdzie współpracował z Williamem Stephensonem (1897-1989), szefem placówki koordynacyjnej MI6 w New Yorku. W 1944 roku Ian Fleming zajmował się wojną psychologiczną w sekcji politycznej MI6. Wojnę ukończył w stopniu komandora-porucznika. Po wojnie pisarz przeniósł się na Jamajkę, gdzie swojej posiadłości nadał nazwę Goldeneye.

Pierwszą powieść „Casino Royale” Fleming opublikował w 1953 roku. Nawiązywała ona do pobytu Fleminga i Godfreya w 1941 roku w Lizbonie w drodze do Waszyngtonu. Pisarz zatrzymał się wówczas w kasynie Estriol i szybko przegrał wszystko co miał czyli 50 funtów, grając przeciwko agentom niemieckim, których rozpoznał. I tak z pomysłu „zredukowania funduszy Abwehry”, jak sam się wyraził, nic nie wyszło. W powieści Bond oczywiście ogrywa Le Chiffre. Powieść została przeniesiona na ekran w 1966 roku z Sellersem w roli głównej, ale ekranizacja uznawana jest za nieudaną.

Ukazało się 14 powieści Fleminga opowiadających przygody Jamesa Bonda (1953-1966) i wszystkie zostały sfilmowane. Jest wiele hipotez kto był pierwowzorem Bonda. Dość powszechnie przyjmuje się, iż nazwisko Bond Fleming zapożyczył od ornitologa z Jamajki, natomiast inspiracją dla niej byli trzej szpiedzy: Merlin Marshall, kolega z Wywiadu Marynarki Wojennej, Jugosłowianin Duszko Popow i Sidney Reilly, o którym opowiadał mu Robert Bruce Lockhart, wysokiego urzędnika Foreign Office i wywiadu politycznego.

Tymczasem tak nazywał się oficer SIS (MI6) Rodney Bond, który działał na Krecie w 1941 roku. Postać Bonda zrodziła się rzeczywiście w czasie spotkań u Lockahrta po upadku Francji, w których brali udział Ian i Peter Flemingowie oraz komandor Wilfred Dunderdale. Ten ostatni oficjalnie był urzędnikiem w dziale kontroli paszportów ambasady angielskiej w Paryżu czyli faktycznie rezydentem SIS we Francji (1924-1939). Urodził się w Odessie w rodzinie angielskiej i po rosyjsku mówił jak w języku ojczystym, a do wywiadu marynarki wojennej wstąpił 1924 w Stambule. I to on miał być pierwowzorem Bonda. We Francji żył w luksusie, po Sekwanie pływał własnym jachtem, a styl życia Bonda był wzorowany na jego mode de vie.

Warto dodać, iż pierwowzorem sekretarki Moneypenny była Kathleen Petttigrew sekretarka Mansfielda Cumminga, Hugha Sinclair i Stewarta Menziesa.

W 1959 roku ukazał sią siódmy Bond czyli „Goldfinger” zekranizowany w 1964 roku. Inspiracją do napisania powieści była akcja wykradzenia w czasie wojny przez wywiad angielski złota francuskiego kolaboranckiego rządu Vichy zdeponowanego na Martynice.

W filmowych wersjach Bonda kręconych w okresie odprężenia jego przeciwnicy to już nie SMIERSZ i KGB lecz jakaś anonimowa międzynarodowa mafia, a realia ustępują miejsca bajce dla dorosłych. Tak naprawdę przypominają one poieści przede wszystkim tylko tytułami.

John Bingham (1908-1988) przez 30 lat był człowiekiem służb, który jednocześnie napisał 15 powieści kryminalnych i szpiegowskich. Był m.in. asystentem Maxwella Knighta, dyrektora Departamentu ds Walki z Działalnością Wywrotową kontrwywiadu czyli MI5. Również córka Binghama, Charlotta napisała 30 powieści, głównie jednak o tematyce historycznej. W roku 1960 John Michael Ward Bingham został VII. Baron Clanmorris. Bingham protegował i zachęcał do pisania powieści Jona Le Carré, którego poznał w 1959 roku, gdy ten ilustrował jego książkę o ptakach (Taking Birds). Dodajmy, że oficer wywiadu był jednocześnie uznanym ornitologiem. To on miał, według jednej z wersji, zwerbować Le Carrégo do służb. Ale taki wniosek został chyba wysunięty ex post z faktu, że Bingham był szefem Le Carrégo w sekcji operacyjnej MI5.

Le Carré opatrzył wstępem powieść Binghama z 1953 roku o polskim tytule „Raj za piątym skrzyżowaniem” (Five Roundabouts to Haeven). Jej bohater niezdolny do poproszenia żony o rozwód planuje jej zamordowanie jako wyjście bardziej „humanitarne”. Bingham stał się później pierwowzorem postaci George’a Smileya, głównego bohatera powieści szpiegowskich Le Carrégo. Między pisarzami doszło jednak do zerwania, gdyż Bingham uważał, że Le Carré propaguje pogląd, iż „pracownicy wywiadu to wyłącznie krety, debile, zasrańcy i pedały [co] nie ułatwia bynajmniej pracy służbom wywiadowczym” (rękopis „Literały Agents”, 1974) oraz że zdradza sekrety służb.

W 1966 roku Bigham wydał „Podwójnego agenta” (The Double Agent), który został zekranizowany trzy lata później przez Johna Jacobsa.
Oficer wywiadu angielskiego zostaje wykorzystany przez swych zwierzchników do zdemaskowania  „kreta” KGB. Fabuła powieści w zarysie przypomina książkę Le Carrégo „Druciarz, krawiec, żołnierz, szpieg” z 1974 roku.

John Le Carré, czyli David John Moore Cornwell (ur. 1931) studiował na Uniwersytecie w Bernie (1948-1949). Tu spotkał brytyjskiego dyplomatę, który zainteresował go pracą w służbach, z którymi sam był związany. Prawdopodobnie już wtedy Cornwell nawiązał współpracę z MI5, gdyż służbę wojskową odbył w Austrii, gdzie przesłuchiwał uciekinierów w obozach dla uchodźców, ucząc się pierwszych arcanów zawodu szpiega. Po powrocie do Anglii studiował języki obce na Lincoln College w Oxfordzie (1952-1956). Prawdopodobnie obserwował wówczas studentów starając się wytropić sowiecką infiltrację i rekrutację. Po 2 latach nauczania niemieckiego i francuskiego w Eton Cornwell rozpoczął pracę w MSZ i został II sekretarza ambasady brytyjskiej w Bonn (1959). W roku 1960 Cornwell przeszedł do pracy w wywiadzie czyli MI6 i został konsulem w Hamburgu, następnie pracował w Berlinie. Cornwell był archiwistą placówki MI6 w RFN i w latach 60-tych zajmował się w Berlinie katalogowaniem archiwaliów agentów prowadzonych przez placówkę. Faktycznie był zastępcą szefa placówki  „Dickie” Arthura Franksa (ur. 1920), później działającego w Iranie i dyrektor MI6 (1979-1982). Praca Cornwella dla „Cyrku” jak nazywa się MI6 z racji sąsiedztwa ze stacją kolejki Cambride Cirus, zakończyła się gdy Kim Philby zdradził Sowietom jego tożsamość i prawdziwe zajęcie (1963).

John Le Carré zaczął pisać zachęcony przez Binghama w 1961 roku. Wówczas ukazała się jego pierwsza powieść „Budzenie zmarłych” (Call for the Dead), której maszynopis Bingham czytał. Głównym bohaterem jest George Smiley wzorowany na Binghamie i Vivian Green nauczycielu Cornwella ze szkoły średniej i Oxfordu i będący przeciwieństwem Bonda, który wtedy zaczynał święcić triumfy. Powieść zekranizował w 1966 roku Sidney Lumet z Jamesem Masonem i Simon Signoret w rolach głównych, nadając filmowi tytuł „Śmiertelna sprawa” (The Deadly Affair).
Po opublikowaniu w 1963 roku „Ze śmiertelnego zimna” (The Spy who came in from the Cold) Le Carré został zawodowym pisarzem. Był to pierwszy duży sukces pisarza. Bohater powieści Alec Leamas udaje się do NRD by udając zdrajcę pogrążyć swymi zeznaniami Mundta, który zlikwidował siatkę angielską. Leamas nie wie jednak, że z góry został poświęcony przez zwierzchników by na procesie w NRD okazało się, że Mundt nie jest angielskim „kretem”, a podejrzewający go o to oficer Fiedler został aresztowany. W rzeczywistości jednak Mundt był angielskim szpiegiem i w całej operacji chodziło o dostarczenie mu alibi i uratowanie od podejrzeń. W 1965 roku Martin Ritt przeniósł powieść na ekran z Richardem Burtonem w roli głównej.

Ponownie w roli głównej Smiley pojawił się w 1974 roku w powieści „Druciarz, krawiec, żołnierz, szpieg” (Tinker, Taylor, Soldier, Spy), na podstawie której nakręcono serial telewizyjny z Alekiem Guinessem w roli głównej (1979). Smiley został wezwany z emerytury by wykryć sowieckiego “kreta”, który wydał angielską siatkę Moskwie. Zdrajcą okazał się szef placówki w Londynie Bill Haydon zwerbowany przez Karlę, szefa wywiadu sowieckiego wzorowany na postaci Mischy Wolffa, szefa AHV tj. wywiadu wschodnioniemieckiego. Pierwowzorem Haydna był Kim Philby. W powieści występuje też Ann Sercombe, żona Smileya i kochanka Haydona. Pisarz uwiecznił w tej postaci Muriel Avice, żonę sir Stewarta Grahama Menziesa, zastępcy dyrektora MI6 (1923-1939), a następnie dyrektor MI6 (1939-1953), który musiał podać się do dymisji po ucieczce do Moskwy Donalda MacLeana i Guya Burgessa. Muriel Avice córka hrabiego de la Warr znana była z posiadania licznych kochanków, co po 13 latach małżeństwa doprowadziło Menziesa do rozwodu (1931).

Postać Connie Sachs, dekomentalistki i alkoholiczki wzorowana była na Janet Archer, zastępcy Philbiego w sekcji sowieckiej MI6, znającej na pamięć każdego rekruta w Moskwie. Archer przeprowadziła wywiad z szefem operacji GRU na Zachodzie Walterem Krywickim po jego ucieczce w 1937 roku z Sowietów. W latach 80-tych mieszkała na emeryturze w Irlandii.

“Druciarz …” razem z “Jego uczniowską miłością” (1977) i “Ludźmi  Smileya” (1979) tworzą trylogię „Karla”. W 1996 roku Le Carré opublikował „Krawca z Panamy”, napisanego z inspiracji wspomnianego już „Naszego człowieka w Hawanie” Grahama Greene’a. Powieść przeniósł na ekran John Boorman z Piercem Brosnanem w roli głównej (2001).

W 1986 roku ukazała się w dużej mierze autobiograficzna powieść „Szpieg doskonały” (A Perfect Spy).  W postaci ojca głównego bohatera został sportretowany ojciec autora, oszust skazany za machlojki na więzienie.

W 1989 roku ukazał się “Wydział Rosja” (The Russia House), który już opowiadał o akcji dezinformacyjnej w czasach pierestrojki. Na ekarn powieść przeniósł Fred Schepisi z Seanem Connery i Michelle Pfeiffer w rolach głównych (1990).

Do dziś Le Carré napisał 22 powieści szpiegowskie. Oprócz 6 adaptacji kinowych zrealizowano cztery adaptacje telewizyjne; wspomnianego już „Druciarza”, „Ludzi Smileya” (1982), „Szpiega doskonałego” (1987)  i „Perfekcyjne morderstwo” (1992).

Vladimir Volkoff czyli Władimir Wołkow (1932-2005) był ciotecznym wnukiem kompozytora Piotra Czajkowskiego. Ojciec Wołkowa, „Biały Rosjanin” zarabiał na życie myciem samochodów w Paryżu. Wołkow ukończył studia na Sorbonie i w Liège, uzyskał doktorat z filozofii i wykładał angielski w Amiens (1955-57). W czasie wojny algierskiej słuzył jako oficer sił specjalnych i wywiadu francuskiego (1957-1962). Nie zajmował się jednak działalnością operacyjną ale analizą wiarygodności uzyskanych przez wywiad informacji. Po demobilizacji wyjechał do Stanów Zjednoczonych, gdzie utrzymywał się z tłumaczeń (1963-65), a następnie wykładał literaturę francuską i język rosyjski (1966-77). W USA zaczął pisać powieści szpiegowskie; pierwszą był „Potrójny agent” (L'Agent triple) z 1962 roku Jest to historia białego rosyjskiego generała, który w okresie frontu ludowego we Francji i wojny domowej w Hiszpanii pracuje w rzeczywistości dla kilku wywiadów, z czego nie zdaje sobie sprawy.
Po powrocie do Francji Wołkow wydał w 1979 roku swoją pierwszą wielką powieść „Przewerbowanie” (Le retournement), która właśnie ukazała sią w polskim tłumaczeniu pod tytułem „Werbunek”. „Przewerbowanie" autor zadedykował Grahamowi Greene’owi, którego uważał za swego mistrza. Wywiad francuski postanawia ubiec Amerykanów i przewerbować agenta sowieckiego Popowa. Gdy jednak to się udaje, musi zaaranżować jego likwidację, ponieważ jest on oficerem prowadzącym francuskiego podwójnego agenta, używanego do dezinformowania Sowietów i Amerykanów z pomocą specjalnie w tym celu stworzonego fikcyjnego biura wywiadu naukowego. Oczywiście inicjator przewerbowania nie wiedział czyim oficerem prowadzącym jest agent sowiecki. Jego przejście na stronę Zachodu oznaczałoby skreślenie przez KGB wszystkich podległych mu agentów, w tym owego cennego dla Francuzów „kreta”. Powieść doskonale oddawała atmosferę wywiadu francuskiego i jego wewnętrzne rywalizacje.

W tajniki wywiadu na wyższym szczeblu wciągnął Wołkowa hrabia Alexandre de Marenches, w dekadzie 1970-1980 dyrektor  Służby Dokumentacji Zewnętrzenej i Kontrwywiadu (Service de Documentation Extérieure et de Contre-espionnage – SDECE), który w 1981 roku został zastąpiony przez Dyrekcję Generalną Służby Zewnętrznej (Direction Générale de Service Extérieur – DGSE) czyli wywiad wojskowy podległy ministerstwu obrony i premierowi.  Szef “Basenu”, jak nazywa się wywiad francuski z racji obiektu położonego w pobliżu jego siedziby, zainspirował pisarza do napisania « Montażu », powieści o dezinformacji sowieckiej zatruwającej Zachód, która uzyskała Grand prix Akademii Francuskiej (1982). Alexandre de Marenches miał dostarczyć pisarzowi informacji i materiałów, które posłużyły do napisania książki.

Manipulacja, walka o wpływy, gry wywiadów i dezinformacja stanowią centralne tematy książek Wołkowa. Oprócz powieści szpiegowskich i historycznych autor wydał kilka pozycji teoretycznych na temat dezinformacji jako narzędzia, którym posługiwały się sowieckie służby specjalne, a obecnie jest ulubioną bronią lewicy. Były to „Dezinformacja – broń wojenna” (1986), „Mała historia dezinformacji” (1999), „Dezinformacja flagrant délit” (1999), „Podręcznik poprawności politycznej” (2001) oraz „Dezinformacja widziana ze Wschodu” (2007).

Aleria pisarzy powieści szpiegowskich, którzy pracowali w służbach specjalnych, jest oczywiście o wiele dłuższa i stale ulega rozszerzeniu.

NGP ukazała sią wersja skrócona o połowę, z 36 do 18 tys. znaków 

Autor publikacji
Recenzje i art. recenzyjne
Źródło
Niezależna Gazeta Polska nr 26/2008