Ruch prometejski, choć jego pierwszy etap zaczął się w czasie wojny z bolszewikami, a marszałek Józef Piłsudski prowadził prace przygotowawcze nawet z Sulejówka, mógł rozwinąć się dopiero po zamachu majowym.
Józef Piłsudski nawiązał w nowych okolicznościach do swojej starej koncepcji rozbicia Rosji, „według szwów narodowościowych”, przedstawionej w „Memoriale do rządu Japońskiego” z 1904 r., gdzie pisał, że sytuacja Polaków „daje nam śmiałość stawiania sobie jako celu politycznego – rozbicie państwa rosyjskiego na główne części składowe i usamodzielnienie przemocą wcielonych w skład imperium krajów”.
Jak pisał mjr Edmund Charaszkiewicz, szef Ekspozytury 2 II Oddziału Sztabu Generalnego, „Treścią podstawową koncepcji prometejskiej jest walka z każdym ustrojem Rosji imperialistycznej o zdobycie wolności narodów i utworzenie na terenach etnicznie nierosyjskich, obejmujących baseny bałtycki, czarnomorski i kaspijski, szeregu państw niepodległych, stanowiących wspólny front obrony przed agresją rosyjską”. Miało temu służyć wspomaganie ruchów narodowych w Sowietach.
W 1927 r. działalnością prometejską zajęły się systematycznie dwa ośrodki: w Ministerstwie Spraw Zagranicznych Wydział Wschodni, którego kierownictwo w 1930 r. objął płk Tadeusz Schaetzel, szef II Oddziału Sztabu Generalnego (1926–1929), oraz Ekspozytura 2 tegoż Oddziału. Po zawarcia paktu o nieagresji z Sowietami całą działalność, łącznie z administracją, funduszami, skoncentrowano w Ekspozyturze 2. Liczyła ona 40 pracowników i prawie wszyscy zajmowali się tą problematyką, mimo że formalnie powierzono ją Sekcji „Wschód”.
Ekspozyturę 2 powołano w 1926 r. na bazie dotychczasowego Wydziału Akcji Wywrotowej „U”. Zadania zbliżone do Ekspozytury 2 w II Oddziale Sztabu Generalnego spełniały także: Służba IIB – kontrwywiad (sekcje: B-r – Rosja; B-u – Ukraina, Białoruś, Kozacy dońscy i kubańscy, Daleki Wschód; B-k – Kaukaz, Tatarzy, Ugrofinowie, Bliski Wschód) oraz Służba Narodowości – wywiad w środowisku prometejskim. Placówki Służby narodowości znajdowały się w Paryżu – „Milton”, Stambule – „Assad”, Pradze – „Taras” i w Charbinie – „Cholski”. Ze Służą Narodowości II Oddziału Sztabu Generalnego współpracowały placówki MSZ w Teheranie, Helsinkach, Bukareszcie, Sofii, Kairze i Wiedniu.
Akcja prometejska rozwijała się na trzech płaszczyznach: naukowo-wydawniczej, politycznej i wojskowo-wywiadowczej.
Działalność naukowo-wydawnicza
Ruch prometejski opierał się na sieci placówek naukowych specjalnie utworzonych w tym celu. W Warszawie powstał Ukraiński Instytut Naukowy oraz Instytut Wschodni badający zagadnienia Bliskiego i Dalekiego Wschodu. Kształcono tu kadry dyplomatyczne, dziennikarskie i naukowe do pracy na odcinku Wschodnim, czyli, mówiąc w skrócie, kadry ruchu prometejskiego. Przy Instytucie powołano w 1928 r. pod kierownictwem Włodzimierza Bączkowskiego Orientalistyczne Koło Młodych, posiadające swe placówki w Krakowie, Wilnie i Charbinie. Miała to być organizacja młodzieżowa stanowiąca zaplecze ruchu. W tym samym celu utworzono cztery kluby prometejskie: w Warszawie, Paryżu, Helsinkach i Charbinie.
Dla studentów prometejskich stworzono program stypendialny w Warszawie, Wilnie, Poznaniu, Krakowie, Paryżu, Berlinie i Kairze.
Rozwinięto szeroką działalność wydawniczą. Sprawom prometejskim poświęcony był wydawany w Warszawie pod redakcją Włodzimierza Bączkowskiego kwartalnik „Wschód-Orient” (1930–1939), w Paryżu publikowano miesięcznik w języku francuskim „Promethee” (1926–1938), a później kwartalnik „La Revue de Prométhée” (1938–1940), w Helsinkach w języku niemieckim „Prometheus”. Ponadto w Warszawie wydawano redagowany przez Włodzimierza Bączkowskiego „Biuletyn Polsko-Ukraiński” (1932–1938), a później miesięcznik „Problemy Europy Wschodniej” (1939).
Utworzono agencje informacyjne w Warszawie („A.T.E.”), Paryżu („Ofinor”) i Bukareszcie („Ukraintag”).
Działalność polityczna
Głównym celem polskim było zjednoczenie emigracji kaukaskich i powołanie organizacji międzynarodowej, która dawałaby polityczną legitymizację akcji wojskowej i propagandowej. Już w latach 1924–1926 odwiedzili Marszałka w Sulejówku politycy gruzińscy: Noe Ramiszwili, E. Gegeczkori i Nikola Czheidze oraz przywódca Tatarów Krymskich Cafer Seydahmet.
Raport z czerwca 1925 r. Artura Knolla, ambasadora RP w Stambule, dobrze ukazuje cele polityczne Piłsudskiego. Planowano wówczas:
– powołanie stowarzyszenia kulturalnego, które wyselekcjonowałoby współpracowników dla ruchu prometejskiego spośród działaczy kaukaskich i tatarskich;
– pozyskanie poparcia azerskiej partii Musawat, mienszewików gruzińskich i wnuka Szamila Saida;
– utworzenie Związku Wyzwolenia Kaukazu, łączącego Gruzinów, Azerów i Gorców;
– zasady Związku powinny obejmować: utworzenie federacji całego Kaukazu, sojusz z Turcją i Persją, poparcie Rzeczypospolitej, pomoc w wyzwoleniu Ukrainy;
– Związek przeszedłby do akcji powstańczej, także na Ukrainie i w Turkiestanie, w wypadku zamachu stanu w Moskwie;
– utworzenie kadrowej organizacji współpracującej z polskim attaché wojskowym w Stambule i Teheranie, a nawet w Moskwie oraz tureckim sztabem generalnym.
Wysiłki Knolla zakończyły się jednak niepowodzeniem, gdyż nie potrafił przyciągnąć reprezentatywnych działaczy, tylko hochsztaplerów politycznych lub ludzi bez poparcia emigracji (Assatiani, Sułtanow, Kantimirow).
Główną rolę w akcji zjednoczeniowej odegrali: płk. Tadeusz Schaetzel, oficer II Oddziału mianowany w 1924 r. attaché wojskowym w Stambule. Na polecenie Piłsudskiego miał wejść w kontakt z przywódcami emigracji kaukaskich, krymskiej, Idel-Uralu i Turkiestanu; Tadeusz Hołówko wysłany w 1925 r. przez MSZ do Paryża, by podjąć negocjacje z petlurowcami i Gruzinami.
Latem 1926 r. Schaetzel i Hołówko doprowadzili do utworzenia ciała politycznego pod nazwą Komitetu Niepodległości Kaukazu. W jego skład weszli: Kantimirow, Sułtanow, Wasznadze i jego zastępca Murat Bej, Said Szamil, Mehmed Rasulzade, przywódca musawatystów, który doprowadził do proklamowania niepodległości Azerbejdżanu, Noe Ramiszwili, były minister spraw wewnętrznych Gruzji, i jego zastępca Serge Mdivani.
Z Komitetem Niepodległości Kaukazu współpracował Związek Narodowy Turkiestanu, który miał swoją siedzibę w Stambule. Jego przewodniczący Mustafa Czokaj utrzymywał kontakt z Ambasadą RP w Teheranie i wszedł w skład redakcji miesięcznika „Promethée”.
Współpracowano również z powołanym w 1928 r. na emigracji Komitetem Niepodległości Idel-Uralu (Tatarzy i Baszkirzy między Wołgą a Uralem), który wysunął koncepcję konfederacji Idei-Uralu z Turkiestanem.
W 1927 r. utworzono Ligę Prometejską Narodów Ujarzmionych przez Rosję. Centrum Ligi oficjalnie znajdowało się w Warszawie. Liga wybierała Radę składającą się z przedstawicieli narodów członkowskich, a Rada – Prezydium. Przewodniczącym został działacz ukraińskim prof. Smal-Stocki, a jego zastępcami: Abchaz L. Salakaja oraz Gruzini Serge Mdivani i Giorgi Nakaszydze (w 1933 r.), wykładowca Instytutu Wschodniego. W skład Prezydium weszli: Osetyniec Barasbi Baytugan, Mehmed Rasulzade, Konrad Imnadze, a sekretarzami zostali Baziak i Balo Bilatti.
Punkt 4. statutu Ligi definiował jej zadanie: „prowadzić prace przygotowawcze do utworzenia wspólnego frontu narodów ujarzmionych dla przyszłych powstań narodowych w celu wyzwolenia”. W Komunikacie nr 2 Prezydium Ligi z kwietnia 1934 r. twierdzono: „Celem ruchu prometejskiego jest wspólne powstanie przeciwko Rosji”.
W marcu 1933 r. prof. Julian Makowski przedstawił projekt powołania Konfederacji Kaukaskiej opierając się na trzech centrach narodowych: gruzińskim, azerskim i Gorców. Tekst układu został opublikowany w Brukseli 14 lipca 1934 r. Przewidywał on wspólną Konstytucję, Trybunał, granicę celną i polityczną, armię złożoną z trzech armii narodowych oraz Radę powoływaną przez trzy centra narodowe, która wybierałaby Prezydium.
Działalność wojskowa i wywiadowcza
Jesienią 1922 r. w związku z planami pomocy dla przygotowywanego powstania antysowieckiego w Gruzji przybyło do Polski 6 generałów, 36 oficerów i 48 podchorążych. Część z nich przyjęto do szkół wojskowych. Gruzińscy wojskowi zostali pierwszymi oficerami kontraktowymi w Wojsku Polskim. W 1926 r. na takich samych zasadach przyjęto 5 oficerów azerskich oraz 8 Gorców, czyli Czeczenów i innych. Oprócz tego oficerami kontraktowymi byli Ukraińcy z obozu Symona Petlury. Celem tej akcji było przygotowanie kadr dla przyszłych armii narodowych. W sumie w okresie międzywojennym w Wojsku Polskim służyło 170 oficerów kontraktowych. Na przełomie 1938 i 1939 r. w Wojsku Polskim było 51 Gruzinów, 40 Ukraińców-petlurowców, 8 Gorców i 5 Azerów.
Stworzono też w stanie kadrowym sztaby generalne: ukraiński i kaukaski. Pierwszy tworzono w latach 1926–1936 jako Biuro Studiów Wojskowych. Składał się on z trzech wydziałów: I – organizacja i mobilizacja, II – wywiad i kontrwywiad, III – propaganda na Ukrainie i wśród emigracji.
Według tego samego schematu zaczęto w 1927 r. tworzyć sztab kaukaski, ale w praktyce powołano tylko I Sekcję – mobilizacja i działalność operacyjna.
Zachowane raporty II Oddziału dotyczące działalności prometejskiej mówią o wysłaniu emisariuszy do Związku Sowieckiego i materiałów propagandowych. W okresie grudzień 1931 – wrzesień 1932 r. granicę ukraińską udało się przekroczyć 37 kurierom Ekspozytury 2, z których 13 nie wróciło. W czasie masowych represji (wrzesień 1932 – styczeń 1934 r.) wysłano tylko 15 kurierów, z których granicę przeszło pięciu.
W lutym 1930 r. wysłano trzech emisariuszy do Gruzji, jednego Gorca do Persji jako oficera łącznikowego z Gorcami na Kaukazie Płn. i transport literatury dla Idel-Uralu. Główną rolę w tej działalności odgrywał gen. Aleksander Zachariasze (Zakariadze), były szef sztabu armii gruzińskiej.
W Stambule radca Ambasady RP Jan Gawroński, wysłany przez Tadeusza Hołówkę, zajmował się z pomocą turecką przerzucaniem bibuły drogą morską do republik kaukaskich, w tym czasopisma w języku adygejskim drukowanym w Kuneitrze. Akcja finansowana była przez II Oddział.
Drugim punktem przerzutowym miał być Teheran, skąd chciano przeniknąć do Turkiestanu. Plany takie przedstawił w 1930 r. ambasador RP Stanisław Hempel. Na polecenie Piłsudskiego miał się tym zająć nowy ambasador Władysław Baranowski.
II wojna światowa położyła kres działalności prometejskiej, a jej aktywa w dużej mierze przejęły Niemcy, zwłaszcza po wybuchu wojny niemiecko-sowieckiej w 1941 r.