KWESTIA BESARABSKA
Rosja dążyła do podbicia Księstw (Katarzyna II w czasie wojny z Turcją 1768-1774) lub ewentualnego ich podziału i przyłączenia Mołdawii do Rosji, a Wołoszczyzny do Austrii (car Paweł I). W czasie wojny rosyjsko-tureckiej 1806-1812 car Aleksander I uzyskał zgodę Napoleona I na przyłączenie obu Księstw (1808), ale konflikt z Francją spowodował, iż Rosja ostatecznie zadowoliła się obszarem położonym między Prutem a Dniestrem, mimo że początkowo rościła sobie pretensje do co najmniej 2/3 Mołdawii (1812). Na nową prowincję rosyjską złożyły się tereny oderwane bezpośrednio od Księstwa Mołdawskiego oraz Budziak (Bugeac), wchodzący bezpośrednio w skład Turcji, czyli południowa, nadmorska część guberni, którą Turcy odebrali Mołdawii w wyniku wojny 1538 roku. Nową prowincję nazwano Besarabią (Besarabia) od imienia księcia Basaraba I; w XIV wieku określano tak obszar między Argesz i Dniestrem. Besarabia cieszyła się autonomią w Rosji do 1828 roku. Rumuni zajmowali stanowiska w administracji państwowej do 1860 roku, zaś rumuńskie szkoły istniały do 1865 roku, kiedy to rozpoczął się kurs na rusyfikację. Po wojnie krymskiej (1856), część Budziaku powróciła do Mołdawii (judeti Cahul, Ismail i Cetatea Alba), by w 1878 roku ponownie przejść pod władanie caratu w zamian za przyznanie Rumunii Dobrudży (4.04.1877). Po 1865 roku zlikwidowano szkolnictwo rumuńskie w Besarabii i rozpoczęto systematyczną rusyfikację.
Po zwycięstwie rewolucji w Rosji, w Besarabii na zjeździe spółdzielców wiejskich zażądano autonomii administracyjnej, religijnej, szkolnej i gospodarczej oraz zwołania zgromadzenia prawodawczego (6-7.04.1917). Żołnierze rumuńscy na wiecu w Odessie domagali się autonomii politycznej dla Besarabii i utworzenia odrębnych oddziałów mołdawskich (18.04), które powołano w maju. Według planów Komitetu Żołnierzy Mołdawskich jednostki rosyjskie miały być zastąpione na froncie rumuńskim przez oddziały mołdawskie. Również duchowni mołdawscy na swym zjeździe, oprócz postawienia na czele Cerkwi besarabskiej metropolity rumuńskiego, postulowali autonomię polityczną oraz utworzenia prowincjonalnych władz prawodawczych i wykonawczych (19- 20.04). Ośrodek ruchu narodowego tworzyli wojskowi mołdawscy z armii rosyjskiej walczącej na froncie rumuńskim, czemu sprzyjały kontakty z armią rumuńską na tym teatrze działań zbrojnych. Centralny Komitet Wojskowy (por. Gherman Pintea, P. Varzar, P. Harea) podjął decyzję o zwołaniu do Kiszyniowa zgromadzenia prowincjonalnego - Statui Tarii (Rada Kraju), które wypracowałoby projekt autonomii narodowej i terytorialnej (16.07). Kongres Wojskowy proklamował autonomię Besarabii i zapowiedział zwołanie Statui Tarii (23-27.10). Radę Kraju utworzyły organizacje społeczne delegując do niej swych przedstawicieli: Komitet Wojskowy - 44, Kongres Chłopski - 36, komisje powiatowe i komunalne, korporacje zawodowe, urzędnicy, kler, nauczyciele itp. - 58. Ustalono, że 70% delegatów będzie narodowości rumuńskiej. Ostatecznie do Rady Kraju weszło 103 Rumunów, 13 Ukraińców, 7 Rosjan, 6 Żydów, 5 Bułgarów, 1 Polak i 1 Ormianin.
Rada Kraju zebrała się 21 listopada 1917 roku i wybrała swym przewodniczącym lona Inculeta. Po bolszewickim zamachu stanu w Piotrogrodzie, Rada proklamowała powstanie Mołdawskiej Demokratycznej Republiki Federacyjnej (2.12), której prezydentem został wybrany również Inculet. Władzę przekazał mu także komisarz rosyjskiego Rządu Tymczasowego mianowany jeszcze przez Kiereńskiego. Powołano rząd - Radę Dyrektorów z premierem P. Erhanem. Jednocześnie bolszewicy rozpoczęli przygotowania do przejęcia władzy (28.12.1917), a wojska rosyjskie w Jassach odmówiły pomocy, zajęte walkami na froncie. 5 stycznia 1918 roku bolszewicy opanowali Kiszyniów i aresztowali część członków Statui Tarii, rozgonili rząd i rozbroili Rumunów z transylwańskiego legionu zdążających z odsieczą z Kijowa do Kiszyniowa (6.01.1918). Blok mołdawski zdołał zebrać się tajnie i wysłał (5.01) delegację do rumuńskiego rządu królewskiego w Jassach z prośbą o pomoc. Wkrótce wojska rumuńskie odbiły Kiszyniów (13.01), a gen. Bresztianu obiecał Statui Tarii, iż nie będzie ingerował w wewnętrzne sprawy kraju (15.01 ). Uprzedzając możliwą inkorporację przez Rumunię, Sfatul Tarii jednogłośnie proklamował niepodległość Republiki Mołdawskiej (24.01.1918).
Bolszewicy, socjaldemokraci i eserzy mieli wpływy w miastach i wśród ludności nierumuńskiej Besarabii. W Sfatul Tarii tworzyli oni skrajnie lewicowe skrzydło, rumuńską wieś i inteligencję reprezentowała umiarkowanie lewicowa frakcja chłopska i umiarkowanie prawicowy mołdawski blok narodowy, natomiast skrajnie prawicowe skrzydło stanowili wielcy właściciele ziemscy. Występowali oni, wraz z emigrantami z Transylwanii, za natychmiastowym przyłączeniem do Królestwa, gdyż uważali, że w ten sposób unikną reformy rolnej. Lewica chciała zachować odrębność Besarabii, właśnie po to by zrealizować reformy społeczne, zwłaszcza zaś reformę rolną i obawiała się prawicowych władz Regatu. Prof. Constantin Stere przekonał frakcję chłopską, że połączenie z Rumunią pozwoli przenieść reformy do Regatu. Sfatul Tarii uchwalił Akt Przyłączenia (27.03 starego stylu/9.04.1918 nowego stylu) 86 głosami, przeciwko 3, przy 36 wstrzymujących się, pod warunkiem zachowania autonomii prowincjonalnej i przeprowadzenia reformy rolnej.
Państwa centralne proponowały premierowi Averescu podzielenie się Besarabią z Austrią w zamian za odzyskanie Dobrudży, ale ostatecznie w preliminariach pokojowych w Buftea (5.03.1918) oraz w traktacie pokojowym w Bukareszcie uznały przynależność Besarabii do Rumunii (7.05). Ostatecznie Sfatul Tarii uchwalił zjednoczenie bezwarunkowe (27.11 starego stylu/1 0.12.1918 nowego stylu) i autonomię zniesiono. W 1921 roku uchwalono reformę rolną, która wyznaczała maksymalną powierzchnię gospodarstwa w Besarabii na 100 ha, podczas gdy w Regacie na 500 ha. Wreszcie w końcu 1928 roku premier Maniu zniósł stan wojenny w Besarabii. Rada Czterech w Paryżu uznała umowę o zjednoczeniu Rumunii (19.05.1922).
W składzie Ukrainy utworzono Mołdawską Autonomiczną Socjalistyczną Republikę Sowiecką (11.10.1924) o powierzchni 8 tysięcy km2, (jej stolicą w latach 1924-1929 była Bałta a w r. 1929-1940 - Tyraspol) i ludności liczącej 516 tysięcy, z czego 40% stanowili Rumuni (206 tysięcy) Byli to potomkowie osadników przybyłych zza Dniestru w końcu XVII wieku, gdy mieszkali tu tylko Tatarzy, i po II rozbiorze Rzeczypospolitej Obojga Narodów (1793) dostali się pod władanie Rosji. Na 73 członków Sowietu MASRS przypadało 26 Żydów, po 14 Rumunów i Ukraińców, 13 Rosjan oraz 6 przedstawicieli innych narodowości. W 1933 roku spośród 615 tysięcy mieszkańców republiki Rumunii stanowili 30%, Ukraińcy 45,5%, Rosjanie 8,5% i Żydzi 8,5%. Spośród 496 szkół podstawowych były 143 szkoły rumuńskie, 17 niemieckich i 281 ukraińskich; spośród 52 szkół średnich było 18 rumuńskich (1937/1938).
26 czerwca 1940 roku, opierając się na dotyczących Besarabii postanowieniach tajnego protokołu do paktu Mołotow-Ribbentrop, ZSRS wystosował wobec Rumunii ultimatum, w którym groził wojną, gdyby nie ustąpiła ona nie tylko Besarabii, ale także Północnej Bukowiny oraz rejonu Herta z mołdawskiego judet Dorohoi. Po przyjęciu ultimatum - Bukowinę Płn., okręg Herta i prawie cały besarabski judet Hotin (Chocim), nadmorską część dawnego Budziaku (judeti: Ismail i Cetatea Alba) oraz część okręgu Bałty (Balta) z MASRS - Mołdawskiej Autonomicznej Socjalistycznej Republiki Sowieckiej - włączono do Ukrainy, natomiast z pozostałej części MASRS, tzw. Naddniestrza i z pozostałej części Besarabii utworzono Mołdawską Federacyjną SRS. Rumunów w Mołdawii uznano za odrębny "naród mołdawski", zaś rumuński za "język mołdawski" i zastąpiono alfabet łaciński cyrylicą. W okresie sztucznego głodu zmarło w MASRS około 200 tysięcy osób (1933). Po wkroczeniu do Besarabii aresztowano 1122 osoby (28.06 - 4.07.1940). W czasie pierwszej okupacji sowieckiej z republiki Mołdawskiej deportowano 14 tysięcy działaczy politycznych, gospodarczych i ich rodzin (13.06.1941). W drodze zginęło 4,5 tysiąca osób, ponadto około 5,5 tysiąca osób zostało rozstrzelanych. Według innych danych w sierpniu 1940 zesłano z terenu Besarabii 53 356 osób, a 13 czerwca 1941 roku 5 tysięcy rodzin. Powtórna okupacja przyniosła deportację "kułaków" - około 35 tysięcy osób (6.06.1949) i ponad 11 tysięcy innych osób (28.06.1949). Według innych danych w latach 1944-1949 z terenu Besarabii zesłano 80 tysięcy osób. Z Rumunii deportowano tych mieszkańców Besarabii, którym udało się uciec w 1940 lub 1944 roku przed nadejściem Armii Sowieckiej i których pochwycono.
Besarabia była krajem wielonarodowym. W 1897 roku rumuński jako język ojczysty deklarowało 47,6%, ukraiński blisko 20%, jidisz 11,8%, rosyjski 8%, bułgarski 5,3%, niemiecki 3,1% i turecki 2,92% mieszkańców Besarabii. W 1930 roku rumuński deklarowało 55,8%, ale narodowość rumuńską zgłosiło 63% ludności regionu (1,8 miliona spośród 2.864 tysięcy). Spadła liczba osób posługujących się jidisz (7%), ukraińskim (11,6%) oraz niemieckim (2,8%), natomiast wzrosła liczba mówiących po rosyjsku (12,9%) i po turecku (3,5%), przy prawie stabilnym zasięgu bułgarskiego (5,7%).
W roku 1989 Republika Mołdawska liczyła 4 miliony 335 tysięcy mieszkańców, w tym około 2,8 milionów Rumunów (65%), 0,6 miliona Ukraińców (14%), 560 tysięcy Rosjan (13%), 80 tysięcy Bułgarów (2%) i 153 tysiące Gagauzów (3,5%) oraz 60 tysięcy Żydów (1,5%). Niemcy, których w 1930 roku było 81 tysięcy (w tym 57 tysięcy w judet Cetatea Alba), opuścili Besarabię w czasie wojny. W stołecznym Kiszyniowie Rumuni stanowili mniejszość (42%). Rusyfikacja poczyniła znaczne postępy; w lipcu 1990 roku w rosyjskich szkołach średnich uczyło się 170 tysięcy, a w rumuńskich 253 tysiące uczniów.
Kurs narodowy Ceausescu, nie tylko w latach 1968-1974, ale nawet jeszcze 10 lat później, przyciągał besarabskich dysydentów, którzy łudzili się, że uzyskają pomoc z Bukaresztu. Na początku lat 1960-tych orientalista Alexandru Szoltoianu założył stowarzyszenie kulturalne "Pamintenirea" (Związek Krajowców), grupujące Rumunów z Rosji i Ukrainy. Pod osłoną tej organizacji Szoltoianu rozwijał tajną działalność narodową, ale w 1965 roku KGB zainteresowało się jego osobą. Współpracownik Szoltoianu, Alexandru Usatiuc odwiedził w 1970 roku Bukareszt i prowadził tajne rozmowy w KC RPK (Ceauszescu przebywał w tym czasie w Paryżu) w sprawie Besarabii. Zdaniem Szoltoianu Ceauszescu wydał jego grupę Andropowowi pod koniec 1971 roku. Według Loghina Alexeeva, wiceministra zdrowia w Mołdowie w 1992 roku, w lipcu 1970 roku odwiedził on w Moskwie razem z Mirczą Drukiem Szoltoianu, którego Druc znał od dawna. Szoltoianu pokazał im wówczas swój dziennik. Jesienią 1968 roku Alexeev przekazał przez lonescu lordache, który pracował w Moskwie w RWPG i wracał właśnie do Rumunii, notatkę przeznaczoną dla Securitate Ceauszescu. Był to 15 punktowy program pomocy w zachowaniu tożsamości rumuńskiej w Besarabii (np. budowa stacji retransmisyjnych rumuńskiej telewizji), opracowany przez Druca i Alexeeva. W 1969 roku w Bukareszcie Alexeev dowiedział się od lonescu, że jego przyjaciele z Securitate uważają Druca za agenta KGB. Opinię tę Alexeev uznał za całkowicie błędną.
Szoltoianu zeznawał jako świadek na procesie Usatiuca, Gheorghe Ghimpu i Valeriu Graura, a następnie sam został aresztowany (29.12.1971 i 13.01.1972) i skazany na 6 lat łagru i 5 lat zesłania (lipiec 1972). Później zesłanie mu przedłużono o dalsze 5 lat. Szoltoianu do dziś mieszka poza Besarabią. Druc po studiach w Petersburgu i Moskwie pracował w Kiszyniowie (1968-1972), ale po sprawie Szoltoianu wyrzucono go z partii (1972) i zmuszono do pracy w Czerniowcach (Bukowina Płn.). 22 lutego 1972 roku Druc ostrzegł Alexeeva, że wyszedł właśnie z przesłuchania na KGB i zapewnił, że nic nie powiedział.
Pisarze besarabscy o nastawieniu antymoskiewskim jeszcze w 1985 roku odwiedzali Bukareszt i publikowali w Rumunii (np. lon Druta i Gheorghe Vieru, Cartea Romaneasca), musieli więc mieć jakieś kontakty z Securitate. Łudzono się, że będzie można stworzyć wspólną strefę gospodarczą między Rumunią i Besarabią. Bukareszt nie podejmował jednak tematu zjednoczenia, a kampanię nacjonalistyczną w latach 1980-tych kierował przeciwko Węgrom, ograniczając problem do przeciwdziałania kwestionowaniu zjednoczenia z Transylwanią.