Litwini i Łotysze oraz wymarłe już plemiona Jaćwingów i Prusów należą do bałtyckiej grupy ludów indoeuropejskich. Przodkowie Bałtów przybyli nad Morze Bałtyckie około XII w. p.n.e. i prawdopodobnie wówczas stanowili jeszcze razem z przodkami Słowian jedną wspólnotę językowo-etniczną, która rozpadła się na dwie grupy dopiero w V wieku p.n.e. Estończycy często określani jako Bałtowie, są nimi jedynie w znaczenie politycznym (patrz: Estonia, historia). Po czasowym połączeniu plemion litewskich przez Mendoga (1253) dopiero Giedymin (1315-1341) zjednoczył na trwałe Wielkie Księstwo Litewskie - Lietuvos Dydżioji Kunigaikkstyste. Od końca XII wieku książęta litewscy, korzystając z rozbicia dzielnicowego Rusi, przyłączali do Litwy w drodze podbojów i małżeństw dynastycznych coraz to nowe księstwa ruskie: Witebsk (1318), Kijów (1330), Pińsk (przed 1340) i Smoleńsk (1386). Arystokracja litewska ulegała ruskim wpływom kulturalnym i wraz z pismem przejmowała staroruski jako język urzędowy. Po podboju Rusi przez Mongołów (1236) ruskie księstwa dzielnicowe zaczęły ciążyć ku Litwie. Jej wpływy uznały nawet Psków, Nowogród Wielki oraz Twer, który rywalizował z księstwem moskiewskim, wyodrębnionym w roku 1236 z ziem księstwa włodzimierskiego, o zwierzchnictwo nad księstwami ruskimi w ramach systemu zależności od Złotej Ordy. W połowie XV wieku granica WKL zbliżyła się do Moskwy na około 130 km. Wojska litewskie oblegały dwukrotnie moskiewski Kreml (1368 i 1370), a jednak plany Witolda (1392-1430) podporządkowania sobie całej Rusi i rozbicia Złotej Ordy skończyły się klęską w bitwie pod Worsklą (1399). Moskwa od czasu podbicia Nowogrodu Wielkiego (1478) dążyła do przyłączenia wszystkich ziem rosyjskich, białoruskich i ukraińskich; po roku 1485 Iwan III opanował obszary graniczne oraz tereny nad górną Oką i Wiaźmą (1494), następnie Moskwie udało się zdobyć ziemię czernihowsko-siewierską i część Smoleńszczyzny (1500-1503), wreszcie sam Smoleńsk (1514). Mimo wyczerpujących wojen (1512-1522; 1534-1537) Litwie powiodło się odzyskać tylko Homel i Starodub. Wojny z Rosją toczyły się z przerwami do rozbiorów Rzeczypospolitej (1772, 1793, 1795) i włączenia w ich następstwie Litwy do imperium rosyjskiego. W 1289 roku Litwa popadła w konflikt zbrojny z niemieckimi zakonami, Krzyżackim w Prusach i Kawalerów Mieczowych na Łotwie i w Estonii, które dążyły do połączenia swych ziem przez podbój Żmudzi (Żemaitija). Zagrożenie krzyżackie prowadziło do zrywanych i ponawianych unii personalnych Litwy i Polski, które wobec agresji moskiewskiej i dążenia bojarstwa litewsko-ruskiego do uzyskania wolności, jakimi cieszyła się szlachta polska, skończyły się zawarciem w roku 1569 federacji i powstaniem Rzeczypospolitej Obojga Narodów. Synowie Giedymina: Olgierd (1345-1377) i Kiejstut (1345-1382) władali wspólnie Księstwem, ale syn Olgierda, Jagiełło (Jogaila), usunął stryja, który był zwolennikiem pogaństwa i Litwy tradycyjnej. Pretensje do dzielnicy po zamordowanym Kiejstucie zgłaszał jego syn Witold (Vytautas), nazwany później przez Litwinów Wielkim. Na mocy pierwszej unii z Polską (Krewo 1385) władca Litwy, Jagiełło, przyjął chrzest wraz z całym WKL. Konflikt z Witoldem zdecydował o tym, że Litwa pozostała jednak odrębnym państwem. Jagiełło musiał uznać Witolda za dożywotniego wielkiego księcia Litwy (Grodno 1400, Wilno 1401), która miała zostać przyłączona do Polski dopiero po jego bezpotomnej śmierci. Był to warunek trwałego sojuszu polsko-litewskiego, który umożliwił wspólne pokonanie Krzyżaków pod Grunwaldem (Żalgiris 1410) i odzyskanie przez Litwę Żmudzi (1419-1422). W Horodle postanowiono jednak, że Litwa pozostanie odrębnym państwem nawet po śmierci Witolda; Polacy mieli odtąd wybierać króla, a Litwini księcia tylko za zgodą drugiej strony. Witold Wielki przeszedł do tradycji litewskiej jako najwybitniejszy władca Litwy i wróg unii z Polską w przeciwieństwie do Jagiełły, którego oskarżono w latach dwudziestych XX w. o zdradę. W Polsce natomiast to Witold był postrzegany jako zdrajca, kumający się z Krzyżakami, w przeciwieństwie do wielkiego polityka Jagiełły. Po Witoldzie tron wielkoksiążęcy objął jego brat Zygmunt (1432-1449), który również zmarł bezpotomnie. Władza w Wilnie przeszła wówczas na potomków Jagiełły, którzy dbali o odrębność państwową Litwy. Dzięki niej łatwiej mogli zapewnić sobie wybór na tron krakowski, zwłaszcza gdy uciekali się do groźby zerwania unii personalnej z Polską. Kłopoty dynastyczne zdecydowały w dużej mierze o połączeniu obu państw. Gdy starszy syn Jagiełły, Władysław Warneńczyk (1434-1444), objął władzę w Polsce, młodszy Kazimierz (1440-1492) został wielkim księciem litewskim i dopiero po śmierci brata szlachta polska wybrała go również na króla Polski. Sytuacja ta powtórzyła się z synami Kazimierza; Jan Olbracht odziedziczył koronę królewską (1492-1501), a Aleksander książęcą (1501-1506). Oba państwa połączył unią personalną znów Zygmunt Stary (1506-1548), ale i on przekazał swemu synowi, Zygmuntowi Augustowi (1548-1572), najpierw władzę na Litwie (1544). W Konsekwencji unii z Polską ziemie litewskie i ruskie Księstwa weszły stopniowo w orbitę cywilizacji zachodniej; w roku 1387 bojarzy uzyskali od wielkiego księcia posiadaną ziemię na własność (w Rosji dopiero w 1765 r.), w roku 1447 wolność (w Rosji bojarzy byli osobiście zależni od cara do 1762 r.), w roku 1566 własne sądownictwo, a III Statut Litewski (1588) przyswoił im prawo rzymskie. Dotyczyło to nie tylko bojarów katolickich; Rusinów (tj. prawosławnych) zrównał w prawach z katolickimi Litwinami Zygmunt (1434), natomiast ostatnie ograniczenia praw szlachty prawosławnej zniesiono w 1562 roku. Przechodziła ona na katolicyzm dopiero w okresie kontrreformacji, a więc nie brak równouprawnienia powodował tę ewolucję, lecz raczej niezadowalający już szlachtę charakter skostniałego prawosławia. O ile jednak w Koronie (Polska) najważniejszą rolę polityczną odgrywała średnia szlachta, o tyle w WKL powstały potężne rody magnackie, których fortuny dzięki rozdawnictwie dóbr na ziemiach ruskich stały się równe królewskim. W XV wieku wykształciła się rada panów jako organ sprawujący samodzielnie władzę w Księstwie pod nieobecność księcia, który często przebywał w Krakowie. W skład rady wchodzili biskupi katoliccy, dygnitarze państwowi oraz urzędnicy ziemscy i dworscy. Bez zgody rady wielki książę nie mógł wydać żadnych praw (1492). Od XIV wieku istniał też sejm walny, ale bojarzy z powodu przewagi ekonomicznej magnatów, nie odgrywali w nim istotnej roli, chociaż formalnie zostali zrównani w prawach ze szlachtą polską (1446). W XVI wieku szlachta litewska podjęła walkę z magnatami i uzyskała te same prawa, jakimi cieszyła się szlachta polska (1564-1566), ale liczna biedna szlachta litewska i ruska pozostała w zależności materialnej od możnych jako ich klientela. Oprócz posłów na Sejm Rzeczypospolitej 22 sejmiki powiatowe wybierały delegatów, którzy spotykali się osobno jako sejm litewski, zwany konwokacją. Mimo zachowania przez WKL ograniczonej państwowości (własna administracja, skarb, wojsko, sądownictwo i prawodawstwo), litewska arystokracja i szlachta, wcześniej kulturalnie zrutenizowane, ulegały dobrowolnej polonizacji; zasięg etniczny żywiołe litewskiego systematycznie kurczył się na korzyść Polaków w warstwach wyższych i Białorusinów wśród ludu. Katolicyzm uratował Litwinów przez rutenizacją, ale jednocześnie umożliwił polonizację. W 1696 roku język polski zastąpił staroruski jako język urzędowy Wielkiego Księstwa Litewskiego. W XV wieku litewski był używany w życiu publicznym (np. w sądach), w XVI wieku drukowano po litewsku książki (np. Postilla Mikołaja Daujszy - 1599), ale szlachta była już dwujęzyczna: polsko-litewska na Żmudzi i polsko-białoruska na Litwie historycznej, choć nadal uważała się za Litwinów. Taka sytuacja utrzymała się do XVIII wieku (np. Tadeusz Kościuszko listy do matki pisał po białorusku). Gdy w połowie XIX wieku zaczęto utożsamiać język z narodowością, szlachta uznała się za część narodu polskiego, choć zachowała poczucie odrębności wobec Polaków z Polski. Językiem litewskim i białoruskim porozumiewano się z chłopami, choć od podbicia WKL przez Rosję (rozbiory: 1772, 1793, 1795) do połowy XIX wieku trwała ich kulturalna polonizacja właśnie za pośrednictwem dworu, Kościoła i szkół. Antyrosyjskie powstania narodowe w latach 1794, 1831 i 1863-1964 Litwini organizowali razem z Polakami z Korony i Litwy. Udział litewskojęzycznych chłopów w tych ruchach był masowy. Konstytucja 3 Maja 1791 roku zlikwidowała federalizm, ale problem ten stał się kwestią sporną w obozie powstańczym. Lokalni przywódcy powstań, na ogół bardziej radykalni pod względem społecznym niż w Królestwie, tworzyli litewskie, niezależne organy władzy, podczas gdy kierownictwa w Warszawie opierały się na postanowieniach Konstytucji. Powstanie 1794 roku na Litwie rozpoczęli jakobini pod przewodem Jakuba Jasińskiego. Po wyzwoleniu Wilna (16.04.1794) powołali oni Najwyższą Radę Narodową Litewską. Drukowała ona odezwy także po litewsku, gdyż odwoływała się m.in. do chłopstwa. Warszawa odebrała jednak władzę radykalnej Radzie i powołała Deputację Centralną dla W. Ks. Litewskiego (czerwiec). Po utracie Wilna (11 sierpnia) przez nowego, nieudolnego dowódcę, gen. M. Wielborskiego, wojska litewskie wycofały się pod Warszawę i wzięły udział w obronie Pragi. W czasie powstania listopadowego nie zdążono utworzyć nowych władz na Litwie. Walkę rozpoczęli litewscy chłopi (25.03.1831), którzy stanowili 80% trzydziestotysięcznych wojsk powstańczych. W krótkim czasie wyzwoliły one prawie całą Litwę etniczną oprócz Wilna i Kowna. Zawieszenie rozwiązania sprawy chłopskiej spowodowało jednak, że masy litewskie odsunęły się od powstania (kwiecień), które szybko upadło (lipiec). Literaturę powstańczą drukowano także w języku litewskim. Polacy nie udzielili powstaniu istotnej pomocy; 12 tys. korpus gen. Giełguda, który przybył na Litwę w maju, wkrótce pokonany, przekroczył granicę pruską i złożył broń. W czaie powstania 1863 roku obóz czerwonych chciał zachowania odrębności Litwy historycznej, tj. Wielkiego Księstwa Litewskiego, gdyż zwracał się do chłopów litewskich i białoruskich, natomiast ugrupowanie białych opowiadało się za centralizacją, ponieważ odwoływało się do szlachty, która w przytłaczającej większości była polska. Litewski Komitet Prowincjonalny, kierowany przez Konstantego Kalinowskiego, dysponujący 3 tysiącami sprzysiężonych (1862), wydawał odezwy po litewsku i białorusku. Rozpoczął powstanie jako rząd rewolucyjny (1.02.1863), ale w marcu biali w porozumieniu z Warszawą przejęli władzę, tworząc kierowany przez Jakuba Gieysztora Wydział Zarządzający Prowincjami litwy. Czerwoni objęli wówczas dowództwo w polu: Kalinowski na Grodzieńszczyźnie, Zygmunt Sierakowski na Żmudzi. W lipcu biali wycofali się z powstania, które chyliło się ku upadkowi. W grudniu rozbito oddział ks. Antoniego Mackiewicza (A. Mozkus), ale walki trwały jeszcze prawie rok; ostatnią bitwę stoczono pod Poniewieżem (12.10.1864). Represje popowstaniowe (kontrybucje, konfiskaty, zakaz kupna ziemi) uderzyły przede wszystkim w polską szlachtę, ale część ograniczeń objęła również Litwinów, których jako katolików carat nie odróżniał od Polaków. W 1840 roku na Litwie wprowadzono prawo rosyjskie, a od 1864 roku rosyjski stał się językiem wykładowym w szkołach i państwowym w administracji, od roku 1865 do 1904 obowiązywał zakaz drukowania publikacji w języku litewskim alfabetem łacińskim. Książki w języku litewskim drukowano dla ludu od 1547 roku. Teraz, gdy rozpoczęło się odrodzenie narodowe, można je było wydawać jedynie w Prusach, w okręgu Kłajpedy (Memel). Chłopi, którzy dzięki powstaniu 1863 roku uzyskali ziemię na korzystniejszych warunkach niż chłopi rosyjscy, poparli działalność narodową i kupowali tysiące egzemplarzy pism i książek corocznie szmuglowanych z Prus przez ,,nosicieli książek" - knygnesziai. Po rewolucji 1905 roku język litewski dopuszczono do szkół początkowych i samorządu gminnego, gdzie rywalizował z językiem polskim. Pierwsze pokolenie inteligencji chłopskiej, w tym wielu księży, weszło na scenę polityczną w latach osiemdziesiątych XIX w. Członków ruchu narodowego nazywano wówczas Miłośnikami Litwy. Ich elita skupiała się wokół drukowanych w Prusach czasopism: Varpas (Dzwon 1889-1905) i Ukininkas (Gospodarz 1890-1905). Korespondentów, współpracowników i redaktorów, którzy spotykali się na corocznych zjazdach, by wytyczyć linię polityczną pisma, nazywano ,,varpininkai". Członkami ruchu byli prawie wszyscy późniejsi wybitni politycy litewscy. Początkowo nadrzędne cele ruchu jednoczyły biorących w nim udział socjalistów, chadeków, księży i narodowców, ale stopniowo różnice polityczne prowadziły do wyodrębnienia się poszczególnych nurtów (1894-1896). Pierwsi na zjeździe varpininków w Mitawie (1894) wycofali się ze współpracy księża. Organizowany przez nich ruch chadecki przybrał formę bractw zakładanych na wsi i wśród robotników oraz szerokiej działalności wydawniczej (pisma: Draugija, Szaltinis). Litewska Partia Chrześcijańsko-Demokratyczna, która powstała w 1905 roku, w swym programie wysunęła hasło autonomii Litwy etnicznej w ramach państwa rosyjskiego (1907). Po odejściu księży przez dwa lata Varpasowi nadawali ton socjaliści, ale i oni wycofali się z ruchu (1896). Pierwsza Litewska Partia Socjaldemokratyczna - LSDP (1896), która akcentowała litewskość (krajowość) partii, używała głównie języka polskiego, gdyż większość jej członków stanowili litewscy Polacy. LSDP pierwsza wysunęła w swym programie hasła niepodległości Litwy. Do LSDP szybko napłynęli Litwini (Steponas Kairys), którzy przejęli partię (1899) i zmienili ją na litewską, choć udział polskich członków był nadal znaczny, a w Wilnie przytłaczający. Część członków LSDP, w tym Polacy i Kairys, była federalistami i wypowiadała się za związkiem Litwy, Łotwy, Białorusi i Polski, natomiast inni (Zigmas Aleksa-Angarietis) byli zwolennikami autonomii Litwy z sejmem w Wilnie w ramach Rosji, i to stanowisko zwyciężyło (1907). Na podział narodowy nakładał się podział ideologiczny na socjalistów (S. Kairys) i bolszewików-komunistów (Feliks Dzierżyński, Vincas Mickeviczius-Kapsukas, Z. Angarietis). W ruchu varpininków pozostali narodowcy (zwani później: tautininkai) i demokraci, a redakcję przejął Vincas Kudirka. Narodowcy wycofali się (1904), lecz początkowo nie utworzyli własnej partii, mimo wezwań J. Basanavicziusa. Antanas Smetona wystąpił z Partii Chrześcijańsko-Demokratycznej (1907) i współpracował z chadekami w redakcji pisma Viltis (Nadzieja - 1907-1913), usunięty zaś stamtąd, założył wraz z Augustinasen Voldemarasem własny organ - Vairas (Ster - 1914-1915). Partię Postępu Narodowego - TPP założyli dopiero w 1916 roku w Rosji. Pozostali w ruchu varpininków (Jonas Vileiszys, Jurgis Szaulys, Mykolas Sleżeviczius) postanowili założyć Litewską Partię Demokratyczną - LDP (1902), która przyjęła swój program dopiero w 1906 roku. Zakładał on autonomię Litwy etnicznej, a w przyszłości niepodległość, choć w federacji z sąsiadami, przy konstytucyjnych gwarancjach dla praw mniejszości narodowych. Później LDP ewoluowała w kierunku socjalizmu i przyjęła nazwę socjalistyczno-ludowej (1914), a jej członków nazywano ludowcami – laudininkai. Byli zwolennikami własności prywatnej w rolnictwie i własności państwowej i spółdzielczej w przemyśle i handlu. W 1922 roku LDP połączyła się z powstałym w 1905 roku Litewskim Związkiem Chłopskim w Litewski Związek Chłopsko-Ludowy. Jako ostatnio powstała partia liberalna Santara - Zgoda (1917), która później zmieniła nazwę na Partię Gospodarzy (1925). Rewolucja na Litwie (11.01-17.12.1905) nie miała tak gwałtownego przebiegu jak w Estonii i na Łotwie i skończyła się szybciej. Z inicjatywy założyciela Auszry, Jonasa Basanovicziusa, zwołano do Wilna zjazd przedstawicieli organizacji litewskich. Przyjął on nazwę Sejmu Wileńskiego (4-5.12.1905), zażądał autonomii dla Litwy z sejmem w Wilnie i wprowadzenia języka litewskiego do szkolnictwa, Kościoła i urzędów. W momencie wybuchu wojny nacjonaliści i chadecy opowiedzieli się za lojalnością wobec Rosji (Martinas Yczas), natomiast ludowcy, (J. Vileiszis, J. Szaulys), socjaliści (S. Kairys) oraz narodowiec A. Smetona za wykorzystaniem wojny do walki o autonomię. W Paryżu działało już Biuro Litewskie (1911), przeniesione później do Lozanny (1915). Sejm litewski w Chicago (22.09.1914) wypowiedział się jeszcze za autonomią i połączeniem Litwy rosyjskiej i pruskiej, ale już II konferencja litewska w Bernie (28.02-03.03.1916) zażądała niepodległości. Kontakt z emigracją utrzymywali S. Kairys, A. Smetona i J. Szaulys, którzy weszli do utworzonej w Lozannie Rady Narodowej. W roku 1915 wojska niemieckie okupowały Litwę. Działacze partii litewskich szukali oparcia w tych kręgach niemieckich, które przewidywały powołanie do życia zależnego państwa litewskiego (Mathias Erzberger i partia Centrum), ale w Berlinie przewagę na ogół utrzymywali zwolennicy niemieckiej kolonizacji Litwy (gen. Ludendorff). W końcu Niemcy zgodzili się na utworzenie litewskiej rady przedstawicieli (30.05.1917). Konferencja zwołana do Wilna (18-21.09.1917) wybrała radę krajową - Tarybę, której przewodniczącym został A. Smetona, dotychczasowy kierownik litewskiego komitetu pomocy ofiarom wojny. Przedstawiciele mniejszości narodowych nie zgodzili się wejść do Taryby. Niemiecki zarząd wojskowy zatwierdził jej skład, ale nie pozwala na rozwinięcie działalności. Po rozmowach w Berlinie, prowadzonych przez Kairysa, Szaulysa i Smetonę, Taryba proklamowała utworzenie państwa litewskiego w związku z Niemcami (17.12.1917), ale władze niemieckie zignorowały tę proklamację. Wobec tego 16 lutego 1918 roku Taryba proklamowała powstanie niepodległego państwa, ale już bez związku z Niemcami. W toku rokowań z Niemcami ustalono, że Litwa będzie monarchią konstytucyjną z dynastią niemiecką. W czasie dalszych pertraktacji Niemcy chcieli narzucić Litwie konwencje: militarną, celną, monetarną i komunikacyjną. Gra obu stron na zwłokę przyniosła sukces Litwie, dzięki klęsce Niemiec i rewolucji w Berlinie. Taryba mogła już ogłosić się najwyższą władzą (28.10.1918), zrezygnować z niemieckiej dynastii (2.11.1918), powołać własny rząd premiera A. Voldemarasa (11.11.1918) i wreszcie wybrać prezydenta, którym został A. Smetona (4.04.1919). Utworzona za zgodą rządu niemieckiego armia litewska (20.10.1918) zaczęła przejmować pozycje opuszczane przez wycofujący się Wehrmacht, by stawić opór nadciągającym wojskom sowieckim, które w styczniu 1919 roku okupowały Wileńszczyznę i następnie wycofały się przed armią polską w kwietniu 1919 roku. Armia Czerwona zajęła Wileńszczyznę po raz drugi w lipcu 1920 roku i zawarła wówczas traktat pokojowy z Litwą (12.07.1920), przyznając jej ten region i wszczynając jednocześnie komunistyczne powstanie celem obalenia rządu litewskiego. Akcja ta nie powioła się, gdyż wojsko polskie wyparło Armię Czerwoną z Wileńszczyzny (patrz: Białoruś, Polska). Wybory 1920 roku przyniosły w 112 osobowym sejmie 59 mandatów Partii Chrześcijańsko-Demokratycznej ks. Mykolasa Krupavicziusa i Aleksandrasa Stulginskisa, 9 mandatów ludowcom, 20 - Związkowi Chłopskiemu Ernestasa Galvanauskasa, 13 - socjaldemokratom oraz 10 - mniejszościom narodowym (Polacy - 3, Żydzi - 6, Niemcy - 1). Partia Postępu Narodowego (Pażanga) prezydenta Smetony nie uzyskała żadnego mandatu. Zgromadzenie Narodowe przyjęło konstytucję wzorowaną na francuskiej i ustawę o reformie rolnej (1922). Parcelacji poddano majątki powyżej 150 ha. Radykalizm reformy wynikał z faktu, iż właścicielami parcelowanych majątków byli ziemianie uważający się za Polaków. W kolejnych wyborach chadecja oraz blok socjalistów i ludowców otrzymywały prawie równą liczbę mandatów, a większość rządowa zależała od głosów mniejszości narodowych i drobnych ugrupowań. Powtarzała się sytuacja znana w Polsce i na Łotwie. Chadecy dysponowali 38 mandatami na 78 (1922), 40 na 78 (1923) i 30 na 85 (1926). W ostatnim sejmie ludowcy z 22 mandatami i socjaliści z 15 mandatami utworzyli rząd, dysponując większością 37 mandatów wobec 33 mandatów sojuszu chadeków i nacjonalistów (Pażanga - 3). Większość rządowa zależała więc od głosowania 15 pozostałych posłów. Wobec grożącego wojną domową konfliktu między chadekami i obozem ludowo-socjalistycznym, którego nie potrafiono rozwiązać na drodze parlamentarnej, narodowcy dokonali zamachu stanu. Gen. Povilas Plechaviczius opanował Kowno (16/17.12.1926) i prezydent Kazys Grinius oraz premier M. Sleżewiczius ustąpili, wojskowi przekazali władzę Smetonie, który powołał rząd Voldemarasa. Sejm wybrał Smetonę prezydentem (19.12.1926), gdyż każdy z walczących obozów widział w nim zaporę przeciwko wpływom konkurenta. Prezydent rozwiązał sejm (1927) i zastąpił go mianowaną Radą Stanu. Między Smetoną a reprezentującym ruch faszystowski Voldemarasem doszło do konfliktu i premier został usunięty (1929). Próba zamachu stanu szefa sztabu, gen. Petrasa Kubiliunasa, i postawienia Volemarasa na czele rządu nie powiodła się (7.06.1934). A. Smetona wprowadził ustrój autorytarny. Oparł się na elitarnej partii nacjonalistycznej, Związku Narodowców Litewskich (tautinninkai) oraz Związku Strzelców Litewskich (szaulisi), rozwiązał partie opozycyjne (1936) i wprowadził konstytucję (1938) wzorowaną na polskiej z 1935 roku; sprowadzała ona sejm, do którego kandydatów wysuwały samorządy lokalne, do roli doradczej. Władza Smetony kierowała się z jednej strony przeciwko socjalistom i ludowcom, a z drugiej - przeciw chadekom i faszystom; jej trwałość opierała się na niemożności porozumienia dwu wrogich sobie obozów. Na prośbę Litwy wielkie mocarstwa (Francja) objęły zarząd okręgiem Kłajpedy, w którym Litwini stanowili około połowy ludności (1919). Gdy wybuchło tam powstanie kierowane z Kowna, Litwa zajęła Kłajpedę (15.01.1923). Ostatecznie Liga Narodów przyznała ją Litwie pod warunkiem zachowania autonomii okręgu (14.03.1924). Korzystając z niej Niemcy opanowali sejm i administrację krajową. Ulegając naciskowi Rzeszy, Litwa zrzekła się okręgu kłajpedzkiego 22 marca 1939 roku. Traktat Mołotow-Ribbentropp (23.08.1939) przyznawał Litwę rzeszy, ale w umowach uzupełniających (28.09 i 5.10.1939) zaliczono Litwę do strefy sowieckiej z wyjątkiem Suwalszczyzny na południe od rzeki Szeszupy, która przypadła Niemcom. Po zajęciu we wrześniu 1939 roku Wileńszczyzny przez Sowiety Litwa zwróciła się do ZSRS o oddanie jej terenów uznanych za litewskie w traktacie pokojowym z 1920 roku. Sowiety przekazały mniejszą część tych ziem wraz z Wilnem pod warunkiem wprowadzenia 4 sowieckich garnizonów (20 tysięcy) na Litwę, jednocześnie grożąc ,,zostawieniem" Litwy Rzeszy, gdyby Kowno nie godziło się podpisać traktatu o wzajemnej pomocy, na który władze litewskie po krótkim wahaniu przystały (10.10.1939). Drugie ultimatum, żądające wpuszczenia Armii Czerwonej, powołania nowego rządu, aresztowania antykomunistów: ministra spraw wenętrznych Kazysa Skuczasa oraz dyrektora departamentu bezpieczeństwa Augustinasa Povilaitisa i wydania ich Sowietom (14.06.1940), zostało również przyjęte przez rząd litewski wbrew oporowi prezydenta Smetony (15.06.1940). Sowieci zajęli Litwę, sowiecki zarządca Władimir Dekanozow wyznaczył nowy rząd z bezpartyjnym agentem NKWD Justasem Paleckisem jako premierem i urzędującym prezydentem. Po wyborach typu sowieckiego nowy parlament poprosił o przyjęcie Litwy w skład ZSRS, na co uzyskał zgodę (3.08.1940), oraz dodatkowo kilka gmin litewskich na Wileńszczyźnie. W wyniku okupacji niemieckiej zginęło około 200 tysięcy mieszkańców Litwy, w ogromnej większości Żydów. W 1943 roku utworzono w konspiracji Najwyższy Komitet Wyzwolenia Litwy - VLIK, który później odtworzono na emigracji, gdzie istniał do samorozwiązania się 3 listopada 1991 roku. VLIK został jednak rozbity przez Niemców w maju 1944 roku. W 1944 roku Litwę zajęły wojska sowieckie; wybuchła wówczas wojna partyzancka, która trwała do roku 1952, a pojedyncze starcia ustały dopiero w 1956 roku. Spośród 1,9 miliona Litwinów (1945) w ruchu partyzanckim wzięło udział 100 tysięcy, z których zginęło 65 tysięcy. Początkowo w polu walczyło do 30 tysięcy partyzantów, w końcu 1950 roku - 5 tysięcy, a pod koniec 1952 roku - 700. Podziemna prasa ukazywała się do 1951 roku. Partyzanci posiadali centralny sztab (1946-1951) i kierownictwo polityczne - Zjednoczony Demokratyczny Ruch Oporu (Bendras Demokratinio Pasipresinimo Sajudis), które utrzymywały kontakty z Zachodem za pośrednictwem kurierów kursujących przez Polskę. Do 1949 roku ruch oporu był w stanie paraliżować administrację komunistyczną, lecz ostateczny cios zadała mu kolektywizacja, niszcząc jego bazę wiejską. W 1952 roku dowództwo wezwało do demobilizacji i rozwiązało się, a wielu partyzantów legalizowało się na fałszywych dokumentach. Dwie amnestie (1955 i 1956) wskazują, iż istniały jeszcze grupy partyzanckie; o aresztowaniu ostatniej doniesiono w 1961 roku. Ostatni dowódca partyzancki, Adolfas Ramanauskas-Vanagas, zginął wraz z żoną w 1956 roku w bunkrze otoczony przez NKWD. W latach 1945-1953 wywieziono na Syberię i do Kazachstanu lub aresztowano 260 tysięcy Litwinów (w tym 70 tysięcy deportowano jesienią 1947 roku, 70 tysięcy - 22.05.1948, 40 tysięcy - 24-27.03.1949 i 40 tysięcy latem 1949). Zdziesiątkowaniu uległ kler katolicki, którego prześladowania ustały dopiero za Nikity Chruszczowa. Mimo to prymas Litwy arcyb. Julijonas Steponaviczius został osadzony w areszcie domowym na wsi, gdzie przebywał 16 lat. Odsetek Litwinów w partii komunistycznej spadł z 32% w 1945 roku do 27% w 1950 roku, a Rosjan odpowiednio z 54% do 52%.