Nota bibliograficzna

Historia najnowsza Litwy nie została jeszcze napisana. Można korzystać z wydanej w USA w latach 1950-1960 30 tomowej Encyklopedii Litewskiej (Lietuviu[ Enciklopedija). Jerzy Ochmański, Historia Litwy, Wrocław 1982, s. 413, poświęca stosunkowo mało miejsca czasom najnowszym i choć w swoim czasie zakazana była na Litwie ze względu na zdjęcie A. Smetony, dziś już razi zbyt marksistowską analizą. Litwie do XVII wieku poświęcona jest praca tegoż autora, Dawna Litwa, Olsztyn 1986, s. 225. Juliusz Bardach, O dawnej i niedawnej Litwie, Poznań 1988, s. 443, zawiera interesujące szkice na temat WKL i litewskiej kwestii narodowej. Historii dawnej Litwy poświęcony jest cały dorobek klasyka historiografii litewskiej, Zenonasa Ivinskisa. Historię do odzyskania niepodległości przedstawia A. S[apoka (red.), Lietuvos istorija, wyd. I Kaunas 1936, wyd. II Vilnius 1989, s. 687; zawiera też starszą bibliografię. Rozwój terytorialny Litwy ze zbiorem map opublikowała Ona Maksimaitiene, Lietuvos istorines geografijos ir kartografijos bruoz[ai, Vilnius 1991, s. 166. Najlepszą i najpoważniejszą historię Litwy od upadku powstania 1863 roku do roku 1923 jest niedokończona praca Pranasa Czepenasa, Naujuj[ laiku Lietuvos istorija (Historia Litwy współczesnej), t. I Chicago 1976 s. 543, t. II Chicago 1986, s. 840. Odrodzenia narodowego dotyczą prace: Vincas Trumpa, Lietuva XIX-tame amżiuje (Litwa w XIX wieku), Chicago 1989, s. 279; Rimantas Vebram, Lietuviu visuomene XIX a. antrojoje puseje (Społeczeństwo litewskie drugiej połowy XIX wieku), Vilnius 1990, s. 269. Niestety na okresie I wojny światowej kończą się wspomnienia wybitnego przywódcy chadeków, ks. Mykolasa Krupavicziusa. Atsiminimai (Wspomnienia), 1972, Chicago s.364. Historię socjaldemokracji przedstawia Juozas Vilcinskas, Lietuvos Socialdemokratija kovoje de[l krasto nepriklausomybe[s, London 1985, s. 395, zbyt dużo miejsca autor poświęca historii partii na emigracji. Istotne dla początków nowej państwowości litewskiej są wspomnienia najmłodszego członka Taryby Petrasa Klimasa, Dienorasztis 1915-1919 (Dziennik), Chicago 1988, s. 456. Georg von Rauch, The Baltic States. The Years of Independence 1917-1940, London 1974, wydanie niemieckie: Die Geschichte der baltischen Staaten, Stuttgart 1970. Romuald J. Misiunas, Rein Taagepera, The Baltic States. Years of Dependence 1940-1980, Berkely 1983, stanowi kontynuację pracy Raucha. Pracą zbiorową przedstawiającą dorobek niepodległej Litwie z punktu widzenia władz jest: Lietuva 1918-1938, wyd. I Kaunas 1938, wyd. II Kaunas 1990, s. 368. Sprawą uzyskania Kłajpedy zajął się Rudolfas Valsonokas, Klaipedos problema, wyd. I Klaipeda 1931, wyd. II Vilnius 1989, s. 426. Dla okresu międzywojennego pomocna może też być biografia prezydenta pióra Alfonsasa Eidintasa, Antanas Smetona, Vilnius 1990, s. 245. Biogramy polityków litewskich okresu niepodległości zebrał Algirdas Banevicius, 11 Lietuvos Valstybes 1918-1940 politikos veikeju[ (111 polityków Państwa Litewskiego), Kaunas 1991 s. 289.

Obfita literatura dotyczy przekazania przez ZSRS Litwie Wilna i związanych z tym rokowań oraz drugiego ultimatum sowieckiego: Juozas Urbs[ys, Atsiminimai, Kaunas 1990, s. 188; Kazys Musteikis, Prisiminimu fragmentai (Urywki wspomnień), Vilnius 1989, s. 64; Juozas Audenas, Paskutinis Posedis (Ostatnie posiedzenia rządu RL), wyd. I New York 1966, wyd. II Vilnius 1990, s. 227; Liudas Truska, Vytautas Kancevic[ius, Lietuva Stalino ir Hitlerio sanderio verpetuose (Litwa w pułapce transakcji Stalina I Hitlera), Vilnius 1990, s. 255; Bronius Aus[rotas, Sunku sprendimu metai, Chicago 1985, wyd. II Vilnius 1990, s. 237. Historię lat 1938-1941 opisał Edvardoas Turauskas, Lietuvos Nepriklausomybes Netenkant - ivykiai (Gdy tracono niepodległą Litwę - wydarzenia), wyd. I Chicago, wyd. II Kaunas 1990, s. 228. Zbiór dokumentów dotyczących tego okresu wydał Bronis Kaslas, La Lithuanie et la seconde guerre mondiale, Paris 1981, s. 347. Historię antyniemieckiego i antysowieckiego podziemia najlepiej opisał Jouzas Brazaitis, Vienu wieni, wyd. I, Rastai t. VI, Chicago 1985, wyd. IV VIlnius 1990 s. 578. Tylko antykomunistycznej partyzantce poświęcił swą pracę Kestutis Girnius, Partizanu kovos Lietuvoje (Walki partyzanckie na Litwie), Chicago 1987, s. 422. Juozas Daumantas (Luksa), Partizanai, wyd. II Chicago 1984, s. 572, zawiera pełne krytyczne wydanie wspomnień Łukszy, jednego z przywódcow ruchu, który po napisaniu swej książki powrócił do kraju w 1950 roku i zginął w walce w 1951 roku, a także materiały uzupełnijące na temat rozpracowania partyzantki przez NKWD. Prawną ocenę I okupacji sowieckiej pozostawił Michał Römer, Mykolas Remeris, Lietuvos sovietizacija 1940-1941, Vilnius 1989, s.71.

Okresem po odwilży zajmuje się V. Stanley Vardys, The Catholic Church, Dissent and Nationality in Soviet Lithuania, New York 1978, s. 336. ,,Auszrę", nry 1-20 (październik 1975 - styczeń 1980) przedrukowano w USA: Akademines Skautijos Leidykla, Auszra, Cikaga 1977-1981, t. I-IV. Pasaulio Lieutuviu Bendruomene[ (5620 S. Claremont Avenue Chicago, Illinois Illinois 60636) wydawała w latach 1979-1981 przedruki prasy podziemnej: ,,Perspektyvos", ,,Vytis", ,,Pastoge", ,,Tautos kelias", ,,Alma Mater", ,,Kronika Kościoła Katolickiego" (,,Lietuvos Kataliku Bażnycios Kronika") do nru 78 z lipca 1988 roku jest dostępna w zeszytach w tłumaczeniu: ,,Chronicle of the Catholic Church in Lithuania", Lithuanian Catholic Religious Aid, 351 Highland Blvd. Brooklyn NY 11207; przedruk litewski obejmuje ,,Kroniki" 1-59: ,,Lietuvos Kataliku Bażnycios Kronika 1972-1972, Chicago 1974, s. 336; LKBK 1974-1975, Chicago 1975, s. 414, LKBK 1975-1976, Chicago 1976, s. 424, LKBK 1977, Chicago 1978, LKBK 1978-1979, Chicago 1979, s. 556, LKBK 1980-1981, Chicago 1983, s. 687, LKBK 1981-1983, s. 744, wydawcą jest Towarzystwo Kroniki Litewskiej, Lietuvos Kronikas Sajunga, 6825 South Talman Avenue Chicago, Illinois 60629.

Chronologię wydarzeń maj 1988 - styczeń 1990 i pierwsze dokumenty Saju[disu zawiera: Lietuvos Persitvarkymo Sajudis (wyd.), Lietuvos kelias (Droga Litwy), Vilnius 1989, s. 107. Akty prawne i dokumenty rządu litewskiego od 11 marca do października 1990 roku opublikowano w: The Road to Negotiation with the U.S.S.R, Vilnius 1990, s. 126.

Stosunkom polsko-litewskim poświęcono kilka prac: Bronisław Makowski (Bronius Makauskas), Litwini w Polsce 1920-1939, Warszawa 1986, s. 352, jest to wyczerpująca i naukowa monografia mniejszości litewskiej w Polsce. Władysław Wielhorski, Polska a Litwa. Stosunki wzajemne w biegu dziejów, Lonon 1947, s. 376, praca nie straciła swej wartości ze względu na bogaty materiał dityczący okresu do 1920 roku. Henryk Wisner, Wojna nie wojna, Warszwa 1978, s. 267. Piotr Łossowski, Litwa a sprawy polskie 1939-1940, Warszawa 1985, s. 346. Politykę litewską w tym okresie z punktu widzenia nacjonalistycznego opisuje Regina Z[epkaite, Vilniaus istorijos atkarpa 1939-1940 (Fragment historii Wilna 1939-1940), Vilnius 1990, s. 158; polski punkt widzenia przedstawiał Longin Tomaszewski, Kronika Wileńska 1919-1941, Warszawa 1990, s. 272. Piotr Łossowski, Po tej i tamtej stronie Niemna. Stosunki polsko-litewskie 1883-1939, Warszawa 1985, s. 326 i zdecydowanie antylitewska broszura tegoż autora kończąca się na wydarzeniach roku 1990, Polska-Litwa, ostatnie sto lat, Warszawa 1991, s. 110. Okres wojny z punktu widzenia polskiego patrz: Jan Erdman, Droga do Ostrej Bramy, Odnowa, Lonyn 1984, s. 437; Roman Korab-Żebryk, Operacja wileńska AK, Warszawa 1985, s. 533, wydanie to nie zawiera ostatniego rozdziału pt.: ,,Epilog"; Edmund Banasikowski, Na zew ziemi wileńskiej, Editions-Spotkania, Paris 1988, s. 455; Zygmunt Szczęsny Brzozowski, Litwa-Wilno 1910-1945, Editions-Spotkania Paris 1987, s. 164. Działalność litewską na Wileńszczyźnie do zajęcia Wilna przez Polaków w 1920 roku opisał M. Valeika, Dvidesimt penkeri metai Vilniaus kraste (25 lat na Wileńszczyźnie), wyd. I 1934, wyd. II Vilnius 1989, s. 134. Prawa Litwy do Wilna i Wileńszczyzny w tradycyjnym dla Litwinów ujęciu przedstawił Antanas Janus[ka, Vilniaus byla, I dalis 1323-1905 (Sprawa Wilna, część I 1323-1905), wyd. I Vilnius 1940, wyd. II 1990 s. 52. Z przedwojennym Wilnem w oczach litewskich zaznajamiają Adomas Jus[kevic[ius, Juozas Maceika, Vilnius ir jo apylinkes (Wilno i jego okolice), wyd. I Vilnius 1937, wyd. II Vilnius 1991, s. 255; a z polską kulturą w przedwojennym Wilnie, Stanisław Lorentz, Albumy wileńskie, Warszawa 1986, s. 238.

Stosunek Litwinów kierunku umiarkowanie narodowego do mniejszośco polskiej na litewskiej wileńszczyźnie po 1945 roku obrazuje broszura Pranasa Kniuks[ty, Wileńszczyzna i język litewski, Vilnius 1990, s. 94. Dane dotyczące składu społecznego i narodowego ludności Litwy Wschodniej można znaleźć w: Litewską Akademę Nauk (wyd.), Pietryc[iu[ Lietuva: socialiniai teisiniai aspektai (Litwa Południowo-Wschodnia: aspekty prawne i społeczne), Vilnius 1990, s. 150. Podstawowe dane ludnościowe spisu narodowego z 1989 roku znajdujemy w Lietuvos gyventojai (Mieszkańcy Litwy), Vilnius 1990, s.87.