W działalność opozycyjną na Litwie w latach siedemdziesiątych angażowały się grupy związane z Kościołem lub z kręgami narodowymi, natomiast nowa, ukształtowana już w czasach sowieckich inteligencja litewska nie stawiała na ogół oporu lub żyła w symbiozie z władzami partyjnymi. Zwłaszcza intelektualiści należeli do establishmentu partyjnego. Ta właśnie grupa stać się miała w przyszłości zapleczem Litewskiego Ruchu Przebudowy ,,Sajudis". W latach siedemdziesiątych opozycja była więc pozbawiona znaczniejszego zaplecza intelektualnego. Tomas Venclowa nie mógł odegrać większej roli, gdyż mimo przynależności do Grupy Helsińskiej, był luźno związany z opozycją i dość wcześnie wyemigrował do USA. Stąd brak na Litwie aż do czasu ,,pieriestrojki" powszechnego w innych krajach zjawiska opozycji reformistycznej, wywodzącej się z partii komunistycznej i ewoluującej w prawo. Główną płaszczyznę działań opozycji litewskiej stanowiła walka w obronie wolności religijnych. W 1968 roku petycję w obronie wolności religii podpisało 17 tysięcy osób. Akcja petycyjna osiągnęła swe apogeum w roku 1979, kiedy 148 tysięcy osób podpisało się pod żądaniem zwrotu wiernym kościoła w Kłajpedzie. Również w latach osiemdziesiątych organizowano akcje petycyjne w obronie więzionych księży, Sigitasa Tamkevicziusa i Alfonsasa Svarinskasa, członków założonego w 1978 roku Komitetu Obrony Praw Wierzących. W marcu 1972 roku ukazał się pierwszy numer niezależnej ,,Kroniki Kościoła Katolickiego na Litwie", wzorowanej na rosyjskiej ,,Kronice Wydarzeń Bieżących". W 1975 roku wydano w podziemiu pierwszy numer ,,Auszry", która postawiła sobie za cel ,,obudzenie narodu z duchowego snu". Do generalnego ataku na opozycję w 1980 roku pojawiło się 16 pism niezależnych: Varpas (Dzwon), Tiesos kelias (Droga Prawdy), Dievas ir tevyne[ (Bóg i Ojczyzna), Laisves šauklys (Zwiastun Wolności), Rupintojelis (Chrystus Frasobliwy), ALma Mater, Tautos kelias (Droga Narodu), Perspektyvos, Pastoge (Strzecha) Vytis (Rycerz) i inne. Najciekawszym pismem pod względem politycznym i intelektualnym były ,,Perspektyvos" (ukazały się 22 numery, 1978-1980) redagowane przez Povilasa Peczeliunasa, Gintautasa Ieszmantasa i Vytautasa Skuodysa. W listopadzie 1976 roku powstała Grupa Helsińska (Viktoras Petkus, ks. Karolis Gureckas, Ona Lukauszkaite-Poszkiene, Eitan Finkelstein i Tomas Venclova), ale w praktyce została zlikwidowana przez KGB już latem 1977 roku. Ks. B. Laurinaviczius, który później przystąpił do Grupy, został zamordowany (1981). KGB zgładziło też księży: Szapokę, Mażeikę (1980) oraz J. Zdebskisa (1982). Już wcześniej KGB likwidowało niewygodnych intelektualistów: poetę Mindaugasa Tomonisa (1975), grafika A. Tarabildę (1969), profesora językoznwstwa J. Kazlauskasa (1970), rzeźbiarza T. Valaitisa (1974), adwokata M. Szabeniene (1979), pisarza R. Samulevicziusa (1981). Do masowych demonstracji doszło w 1972 roku w Kownie po samospaleniu się 14 maja Romasa Kalanty, na znak protestu przeciwko okupowaniu Litwy, oraz w Wilnie w roku 1977 i 1982. W latach 1978-1980 działała w podziemiu Liga Wolności Litwy. Okres ostrych represji, który rozpoczął się w 1980 roku, przetrwały na Litwie i zarazem w całym ZSRS tylko dwa niezależne pisma: Kronika i Auszra. Sporadycznie ukazywało się też reprezentujące kierunek narodowy Lietuvos ateitis (Przyszłość Litwy). Do pierwszej demonstracji okresu pieriestrojki doszło 23 sierpnia 1987 roku przed pomnikiem Adama Mickiewicza przy kościele św. Anny w Wilnie z inicjatywy ludzi z Ligi Wolności Litwy oraz Nijole[ Sadunaite[ związanej z Kroniką. Zebrało się ponad 2 tysiące osób, ale policja nie interweniowała, choć obstawiła całe miasto. 16 lutego 1988 roku doszło w Wilnie, Kownie i Szawlach do masowych demonstracji narodowych. Ich uczestników atakowała policja, wiele osób skazano na kary aresztu. Wystąpienia, które zaczęły się mszami w kościołach już 13 lutego, zorganizowała ponownie stara opozycja, w tym działacze, którzy niedawno powrócili z więzień po odbyciu wyroków lub zostali zwolnieni na mocy amnestii. Następnie do ruchu protestu przyłączyli się pisarze i inteligencja związana z partyjnym establishmentem; jej hasłem było zerwanie ze stalinizmem i protest przeciwko niedemokratycznym wyborom delegatów na XIX konferencję KPZS w czerwcu w Moskwie (listę delegatów, którzy należeli prawie wyłącznie do dawnej ekipy Breżniewa, opublikowano 29 maja). W tym czasie na rozmowy w Akademii Nauk przybył z Tallina ekonomista Ivair Raig, który namawiał do podjęcia działalności na wzór estoński (27.05.1988). Członkowie klubu naukowców upoważnili do podjęcia działań Alvydasa Medalinskasa, G. Songailę i Zigmasa Vaiszvilę. Tymczasem w Instytucie Półprzewodników założono grupę wsparcia Saju[disu (1.06.1988). W dzień później w Pałacu Naukowców Kazimieras Antanaviczius, Kazimiera Prunskiene i Romualdas Ozolas wzięli udział w dyskusji na temat walki z biurokracją. Po tych spotkaniach około 500 przedstawicieli wileńskiej inteligencji przybyło na zebranie komisji ekonomicznej powołanej przez KC KPL z pracownikami Akademii Nauk (3.06.1988). Zaproponowano wówczas utworzenie Litewskiego Ruchu Przebudowy - Sajudis i wybrano 36 osobowy komitet inicjatywny. Deklaracja opublikowana w Gimtasis kras[tas, tygodniku dla emigracji, a więc kontrolowanym przez KGB, kładła nacisk na,,przywrócenie suwerenności gospodarczej, kulturalnej i politycznej republik związkowych w oparciu o leninowską koncepcję Związku Sowieckiego", wprowadzenie obywatelstwa republikańskiego i litewskiego języka państwowego (16.06). Również 3 czerwca oficjalnie reaktywowano Ligę Wolności Litwy, kierowaną przez Antanasa Terleckasa. Za swój cel uznała ona odzyskanie przez Litwę niepodległości państwowej. Oba nurty przeciwstawiały się rusyfikacji oraz walczyły o anulowanie następstw paktu Mołotow-Ribbentrop, co jednak nie przez wszystkich było rozumiane jako powrót do sytuacji sprzed roku 1939. Sam tekst paktu wkrótce opublikowani (21.08.1988). Sajudis zaczął organizować w Wilnie coraz liczniejsze demonstracje (21.06 - 500 uczestników, 24.06 - 30 tysięcy, 9.07 - 100 tysięcy, 15.07 - 2 tysiące, 26.07 - 5 tysięcy, 23.08 - 250 tysięcy, 7.10 - 100 tysięcy, 18.11 - 10 tysięcy, 26.11 - 35 tysięcy), przy których wiece starej opozycji antykomunistycznej wypadały skromnie (14.06, 12.07, 21 i 23.08, 4.10) - największy z nich zgromadził 25 tysięcy ludzi (26.11). Charakterystyczne, że władze zakazały demonstracji zwołanej na 23 sierpnia przez A. Terleckasa (26.07), ale KC KPL zezwolił na nią Sajudisowi (12.08), który wzywał, by potępić ,,stalinowską zdradę zasad socjalizmu na płaszczyźnie międzynarodowej". Sajudis nie interesował się więźniami politycznymi i dopiero gdy starzy opozycjoniści, Petras Cidzikas i Algimantas Andreika, rozpoczęli głodówkę (17-26.08), by wymusić ich zwolnienie, Sajudis przystąpił do komitetu obrony więźniów. Głodówkę wznowiono 28 września, ale policja pobiła jej uczestników. Tego dnia 15 tysięcy osób demonstrowało na wezwanie Ligi wolności Litwy i wiceminister spraw wewnętrznych, płk. KGB Marijonas Misiukonis użył przeciwko nim znacznych sił; byli ranni i aresztowani. W odpowiedzi następnego dnia Liga i Sajudis zorganizowały wspólny wiec, lecz ustępstwa wymusił właściwie sam Cidzikas, który głodował 32 dni (do 29.10). W listopadzie powrócili na Litwę V. Petkus, S. Tamkeviczius, G. Ieszmantas i Balys Gajauskas, choć wolności nie odzyskało jeszcze kilka osób skazanych na podstawie paragrafów za przestępstwa pospolite. Początkowo spotkania Sajudisu z kierownictwem partii (17 i 23 czerwca 1988) nie dawały wielkich rezultatów, ale przed wizytą Aleksandra Jakowlewa odbyło się przygotowawcze zebranie delegacji Sajudisu (Vytautas Landsbergis, Z. Vaiszvila, A. Medalinskas, Bronius Genzelis, K. Prunskiene, R. Ozolas, G. Songaila) z działaczami KPL, z których Justus Paleckis i Gediminas Kirkilas mieli później odgrywać istotną rolę w zmianach w partii. Jakowlew na spotkaniu z delegatami krytykował KPL i podkreślał, iż ważne jest, by każdy naród długo rozwijał własną tożsamość (11.08.1988). Następnie przy pomocy Sajudisu Gorbaczow usunął starą ekipę partyjną w Wilnie i ,,odchudził" nomenklaturę. Nowym sekretarzem został Algirdos Branzauskas (19.10.1988), który podjął współpracę z Sajudisem, a wcześniej reprezentował partię na jego wiecach. Jednocześnie KPL ostentacyjnie zaczęła manifestować kierunek narodowy. Komunistyczna, jeszcze breżniewowska Rada Najwyższa uchwaliła ustawę o litewskich symbolach narodowych: fladze (6.10.1988), herbie 0 Vytis i hymnie (18.11.1988), ale co najważniejsze, litewskiemu nadała status języka państwowego (19.11.). I zjazd Sajudisu (22-23.10.1988) wybrał swój sejm, który z kolei wyłonił tarybę (radę), a ta wybrała na przewodniczącego Vytautasa Landsbergisa, bezpartyjnego profesora muzykologii. 17 spośród 35 członków taryby należało do KPL. Po apelu Brazauskasa z obrad zjazdu wycofano projekt rezolucji o prawie Litwy do secesji z ZSRS, że delegaci mogli mieć poparcie 200 tysięcy mieszkańców Wilna zebranych przed salą kongresową. I program Sajudisu (opublikowany 12.10) nie wykraczał poza pierwotne ramy nakreślone w deklaracji. W wyborach posłów na Kongres Deputowanych Ludowych w Moskwie Sajudis zdobył 36 miejsc na 39, spośród 42 o które się ubiegał zapewniając jednak wybór sekretarzowi A. Brazauskasowi i jego zastępcy Beriozowowi (26.03.1989). Mimo to komuniści i ich sojusznicy w kierownictwie ruchu nie mogli utrzymać kontroli nad jego bazą, gdyż wymagałoby to odejścia od zasad demokracji, co w danym momencie było niemożliwe. W Sajudisie nie tylko zdobywała sobie coraz mocniejszą pozycję radykalna narodowo grupa kowieńska, ale również przenikający doń przedstawiciele starej opozycji antykomunistycznej. Na razie elementy radykalniejsze zaczęły tworzyć partie polityczne. 5 lutego 1989 roku założono Litewską Partię Demokratyczną, 16 lutego reaktywowano Partię Chrześcijańsko-Demokratyczną, 16 marca Partię Narodową (Tautininkai), 15 lipca powstała Partia Zielonych (I zjazd zielonych miał miejsce 15.10.1988) i wreszcie 12 sierpnia K. Antanaviczius reaktywował Partię Socjaldemokratyczną, która jednak powoli dystansowała się od pozostałych, przyjmując kurs bardziej umiarkowany. Symptomem przemian w ruchu narodowym był fakt, że działacze Ligii Wolności Litwy - Jaunoji Lietuva (Młoda Litwa) byli w stanie zorganizować 50 tysięczny wiec, na którym zażądano pełnej niepodległości (10.01.1989). Zwrot nastąpił 16 lutego 1989 roku, kiedy Sajudis zadeklarował walkę o niepodległą i neutralną Litwę. Na deklaracji tej oparł się również założony wkrótce Związek Robotników Litwy (29.04.1989). Komuniści stopniowo tracili pozycje; gdy w Wilnie w dniu święta niepodległości, rano 200-tysięczny, a wieczorem już 300-tysięczny tłum domagał się niepodległości, Brazauskas wciąż mówił o suwerenności i niezależności gospodarczej Litwy w ramach ZSRS. Sama partia komunistyczna, by utrzymać się na powierzchni życia politycznego, oficjalnie ogłosiła na swym zjeździe, głosami 855 delegatów przeciwko 160, niezależność od KPZS (19-20.12.1989), czego żądał wcześniej sejm Sajudisu (23.04.1989). Zmiany w KPL przeprowadziła pieriestrojkowa czwórka: A. Brazauskas, Bieriozow, J. Paleckis, G. Kirkilas. Część starej nomenklatury i większość rosyjskich i polskich członków partii, kierowana przez Mykolasa Burokevicziusa, oderwała się od ,,usamodzielnionej" KPL i pozostała na platformie KPZS (tzw. platformiści). Współpracowała z nimi organizacja utworzona głównie przez rosyjskich komunistów - Jedinstwo (11.02.1989), która usiłowała tworzyć przeciwwagę dla Sajudisu i litewskiego ruchu narodowego. Stopień poparcia rosyjskiej mniejszości, spośród której tylko 34% włada językiem litewskim, pozostaje zagadką. Rosjanie byli bardzo słabo zorganizowani i gdy później zabrakło im KPZS i Jedinstwa, nie utworzyli żadnej własnej reprezentacji. Na razie zmiany nie wykraczały poza pierwotne ramy. Rada Najwyższa przegłosowała ustawę o suwerenności Litewskiej SRS (18.05.1989) i usunęła z konstytucji zapis o kierowniczej roli partii. Od 1 stycznia 1990 roku Litwa miała być samodzielna gospodarczo. Zezwolono na naukę religii dzieci (na żądanie rodziców) w szkołach parafialnych, które mogą mieścić się w salach szkół państwowych; nauczycieli miał wyznaczać i o treści nauczania decydować episkopat. Zwrócono wiernym wiele świątyń (później wszystkie) i wprowadzono Kościół do życia politycznego. Liga Wolności Litwy i Partia Demokratyczna popierały akcję poborowych, którzy odmówili pełnienia służby wojskowej w jednostkach armii okupacyjnej (w 1989 roku około tysiąca osób odesłało książeczki wojskowe). Ruch poparcia matek poborowych dla tej inicjatywy rozpoczął się w kwietniu 1989 roku. Apogeum walki ze stalinizmem i o niezależność gospodarczą nastąpiło na zgromadzeniu bałtyckim 3 ruchów (13-14.05.1989). 18 maja Rada Najwyższa Litwy uchwaliła suwerenność republiki, tj. pierwszeństwo ustaw litewskich nad związkowymi, a następnie niezależność gospodarczą Litwy i mianowała wicepremierem d/s reformy gospodarczej K. Prunskiene (4-6.07.1989). Zamianom tym towarzyszyły kolejne manifestacje; Związek Niepodległości, łączący radykalne partie polityczne, zgromadził w Wilnie 15 tysięcy ludzi protestujących przeciw okupacji i Armii Sowieckiej (11.06.1989). Tego samego dnia na spotkanie z posłami do Kongresu Deputowanych w Moskwie przybyło 70 tysięcy osób. Kolejną rocznicę paktu Mołotow-Ribbentropp Sajudis i Związek Niepodległości obchodziły osobno (22 i 23 sierpnia), ale na obu wiecach wysuwano te same hasła niepodległości. Jednocześnie 2 miliony ludzi utworzyło żywy łańcuch, który połączył trzy bałtyckie stolice. 3 listopada 1989 roku Rada Najwyższa przyjęła ustawę o obywatelstwie, zgodnie z którą przysługiwało ono automatycznie obywatelom Litwy sprzed 15 czerwca 1940 roku i ich potomkom oraz każdej osobie urodzonej na Litwie i jej potomkom, natomiast aktualni rezydenci otrzymali dwa lata (do 2.11.1991) na podjęcie decyzji; gdyby chcieli uzyskać obywatelstwo, musieliby złożyć deklarację, iż będą przestrzegali konstytucji i praw Litwy. Osoby ubiegające się o obywatelstwo musiałoby wykazać się znajomością litewskiego, konstytucji, pracować i 10 lat mieszkać na Litwie. Ustawa ta, wymierzona przeciwko rosyjskiej ludności napływowej, została złagodzona przez przyjęcie innej procedury uzyskiwania obywatelstwa Litwy w 1990 roku. W grudniu 1989 roku Partia Demokratyczna zebrała 300 tysięcy podpisów pod petycją żądającą przeprowadzenia referendum w sprawie odebrania prawa głosu żołnierzom Armii Sowieckiej stacjonującym na terenie Litwy. W styczniu 1990 roku zażądano też podporządkowanie KGB władzom republiki i rozpoczęto blokowanie siedziby KGB w Wilnie oraz próbowano uniemożliwić wywożenie archiwów KGB z republiki. W tej napiętej atmosferze, poprzedzającej wybory parlamentarne, doszło do spotkania politbiura KPL i taryby Sajudisu, na którym przyjęto projekt Landsbergisa powołania Tymczasowej Rady Polityczno-Konsultacyjnej (30.12.1989). Zgodnie z decyzją X sesji sejmu Sajudisu (6.01.1990) w radzie miały być reprezentowane wszystkie partie polityczne, co oznaczałoby całkowite zdominowanie komunistów przez niepodległościowców i dlatego ów litewski odpowiednik okrągłego stołu nie doczekał się realizacji. Sajudis zademonstrował swą siłę organizując 300-tysięczny wiec w Wilnie, na którym wysunięto żądanie przywrócenia niepodległości (11.01.1990). XI sesja sejmu Sajudisu wypowiedziała się przeciwko suwerenności Litwy w ramach ZSRS - propozycji kierownictwa republiki 0 i zażądała odbudowy niepodległości i odwołania litewskich poborowych z Armii Sowieckiej (20.01.1990). Na następnej sesji przyjęto nowy program Sajudisu przygotowany przez grupę Czeslovasa Stankevicziusa, odrzucając projekt zespołu Vytautasa Radżvilasa (26.01.1990). Przewidywał on m.in. wycofanie Armii Sowieckiej, ogłoszenie neutralności, wprowadzenie wolnego rynku, prywatyzację, dekolektywizację, wprowadzenie systemu wielopartyjnego. Sajudis zaproponował partiom politycznym wspólny blok w wyborach do 141 osobowej Rady Najwyższej LRS. W ten sposób ustalono listę kandydatów popieranych przez Sajudis. Wybory bojkotowała jedynie Liga, ponieważ nie uznawała instytucji sowieckich. Spośród 133 posłów wybranych w terminie (24.02-11.03.1990), 97 miało poparcie Sajudisu, co jednak nie znaczyło, że wszyscy byli przeciwnikami partii komunistycznej. W Radzie Najwyższej znalazło się oprócz posłów bezpartyjnych 31 przedstawicieli KPL (w tym 16 popieranych przez Sajudis) i 4 reprezentantów KPZS (platformiści); ponadto wybrano z poparciem Sajudisu 9 posłów Partii Socjaldemokratycznej, 3 posłów Partii Demokratycznej i po 2 posłów Partii Chrześcijańsko-Demokratycznej i Partii Zielonych. Sajudis popierał kandydatury 140 Litwinów, 3 Rosjan i jednego Ormianina, Żyda i Łotysza, natomiast nie poparł żadnego Polaka ani Białorusina. 11 marca Rada Najwyższa przyjęła 124 głosami przy 6 wstrzymujących się (wszyscy Polacy) deklarację niepodległości Litwy. Prezydentem wybrano V. Landsbergisa (91 głosów za, 42 przeciw), wiceprezydentami zostali: Kazimieras Motieka, Bronius Kuzmickas i Czeslovas Stankeviczius. Brazauskas przegrał wybory na przewodniczącego Rady, reakcją na to były nieudane próby powtórzenia głosowania, jakie podjęli ,,dobrzy" komuniści. Udało się im natomiast opanować prawie wszystkie stanowiska w pierwszym rządzie, co doprowadziło do rywalizacji między dwoma ośrodkami władzy - prezydium RM i rządem. Na wniosek Landsbergisa premierem została Prunskiene, która w tym celu wystąpiła z partii, na wicepremierów wybrano: Brazauskasa i Ozolasa, członka kierownictwa KPL, ministrem spraw wewnętrznych został były wiceminister Misiukonis (17.03.1990). Tylko Liga protestowała, żądając usunięcia z rządu wicepremiera Brazauskasa i innych komunistów (31.05.1990). W październiku wyszło na jaw, że Prunskiene była od 1980 roku agentką KGB o pseudonimie Szatrija (nr karty agenta 1659). Pani premier nie ukrywała, że pracowała dla Andropowa, wyjaśniając, iż zwracała się do KGB z projektami reform, gdyż uważała go za jedyną organizację zdolną do wprowadzenia ich w życie. M. Gorbaczow (13.03.1990) i Kongres Deputowanych Ludowych w Moskwie (15.03.1990) uznali deklarację o niepodległości Litwy z 11 marca za nieważną. Gorbaczow zażądał najpierw przeprowadzenia referendum w sprawie niepodległości Litwy, co poparł Brazauskas, oraz powrotu do sytuacji z 10 marca, tj. anulowania Deklaracji. Jednocześnie Brazauskasowi i Prunskiene I sekretarz KPZS składał bardziej pojednawcze propozycje niż Landsbergisowi. W tajnych rozmowach z Brazauskasem, jeszcze przed 11 marca, Gorbaczow przyznał, że stosunki fińsko-sowieckie mogłyby stanowić model dla przyszłych stosunków litewsko-sowieckich. Gdy nie poskutkowały ani ultimatum wobec Landsbergisa (16.03.1990), ani manifestacja Rosjan w Wilnie przeciwko niepodległości (18.03.1990), Sowieci obsadzili granicę (21.03.1990), aresztowali dezerterów (27.03.1990), zajęli prokuraturę i usunęli prokuratora generalnego A. Paulauskasa (30.03.1990), opanowali budynki KPL (31.03.1990), dwie główne drukarnie, nie przeszkadzając im jednak w pracy (1-2.04.1990), dokonali desantu na drukarnię KC KPL (i pobili straż Sajudisu, która chroniła budynek 20.04.1990). Aktów tych dokonywano pod pretekstem rewindykacji majątku KPL na rzecz platformistów, co wzmacniało patriotyczny image komunistów.