Od X wieku Ruś Zakarpacka należała do państwa węgierskiego. W XIX wieku był to teren bezwzględnej akcji madziaryzacyjnej. Reakcją na nią stał się silny ruch moskalofilski, który ułatwił przetrwanie ludności słowiańskiej, choć opóźnił lub wręcz uniemożliwił wśród niej rozwój nowoczesnej ukraińskiej wiadomości narodowej, mimo bliskości językowej. Wobec słabości ruchu ukraińskiego w XIX/XX wieku, narodowa identyfikacja ukraińska nie obroniłaby mieszkańców Zakarpacia przed madziaryzacją, natomiast moskalofilstwo, cieszące się materialnym i moralnym poparciem Rosji, stworzyło przed nią zaporę. W konsekwencji tutejsza ludność słowiańska nie czuła związków z narodem ukraińskim; inteligencja uważała się wręcz za Rosjan, natomiast warstwy ludowe za Rusinów, czyli część narodu ruskiego z czasów Rusi Kijowskiej przed jego podziałem na Rosjan, Ukraińców i Białorusinów. Rusini zamieszkali na Rusi Zakarpackiej nazywali się też Rusnakami, a w jej wschodnim krańcu (Jasnia) Hucułami, zaś żyjący na Łemkowszczyźnie, czyli w klinie między rzekami: Sanem, Popradem i Użem - Łemkami, którzy stanowili etniczne przedłużenie Zakarpacia i podzieleni byli granicą austriacko-węgierską, a później polsko-słowacką. Węgry popierały ideę czwartego narodu i język wschodniosłowiańskiego, czyli lokalnego dialektu zachodnioukraińskiego, jako "mniejsze zło", gdyż w Budapeszcie uważano, iż będzie on łatwiejszy do madziaryzacji, niż gdyby Rusini przyłączyli się do Rosjan lub do Ukraińców. Narodowy ruch ukraiński zwalczał zarówno moskalofilów jak też autonomistów, tj. obóz rusiński. Między moskalofilami i Rusinami nie było natomiast ostrej rywalizacji.
Po unii w Użhorodzie (1699) powstał na Zakarpaciu Kościół grekokatolicki, którego kler realizował politykę madziaryzacji wiernych. Działacze ukraińscy przybywający z Hałyczyny byli również unitami, natomiast obóz moskalofilski wspierał prawosławie, które posługiwało się rosyjską wersją języka staro-cerkiewno-słowiańskiego. W konsekwencji sytuacja językowa była złożona; inteligencja posługiwała się językiem rosyjskim, zaś w szkołach uczono po węgiersku, rosyjsku lub w jazycziju, czyli w ukraińskim z zapożyczeniami rosyjskimi i starocerkiewnymi w odmianie rosyjskiej, bądź w miejscowym dialekcie rusnackim. Organizacje rusińskie w USA, gdzie żyła 0,5 mln emigracja rusińska, zabiegały o oddzielenie tego regionu od Węgier; 12 listopada 1918 roku w Scranton Amerykańska Rada Rusinów Węgierskich uchwaliła deklarację o przyłączeniu Rusi Zakarpackiej na zasadzie federacyjnej do Czechosłowacji, która sama miała być państwem federacyjnym. Rada przewidywały włączenie do Rusi północno-wschodniej części Słowacji (ówczesne komitaty: Zemplin-Humenne, Szarisz - Preszów i Sepesz-Spisz, obejmujące jednak większy obszar niż samą tylko Łemkowszczyznę słowacką). Podobnie Memorandum Amerykańsko-Ruskiej (tj. Rusińskiej) Obrony Narodowej z października 1918 roku również mówiło o autonomii Zakarpacia.Ruska Rada Narodowa, założona w Starej Lubowni na Spiszu (8.11.1918, po przeniesieniu do Preszowa, zażądała samookreślenia narodowego zgodnego z punktami Wilsona (19.11.1918). Jej kontynuacja, Karpatoruska Rada Narodowa w Preszowie, zajęła takie samo stanowisko (31.01.1919). Rada reprezentowała początkowo orientację wielkorosyjską (moskalofilską), ale wobec klęski "Białej" Rosji wybrała opcję Czeską. Powstała wówczas koncepcja przyłączenia Zakarpacia do Czechosłowacji jako depozytu dla przyszłej Rosji.Zjazd działaczy ukraińskich w Chuszcie wypowiedział się za połączeniem z Ukrainą i wybrała Centralną Radę Ludową (21.01.1919), która zgłosiła akces do ZUNR-u (24.01.1919). W Użhorodzie natomiast powstała (9.11.1918) kierowana przez gubernatora nowego autonomicznego węgierskiego "Kraju Ruskiego", Augustyna Sztefana, Rada Narodu Węgro-Ruskiego, o orientacji prowęgierskiej i znajdująca oparcie w klerze unickim, ale nie odegrała ona żadnej roli. Gdy wojska czeskie opanowały przełęcz użhorodzką (12.01.1919), Karpatoruska Rada w Preszowie uchwaliła przyłączenie Spiszu i Łemkowszczyzny (komitaty Sepesz, Szarisz, Zemplin i część komitatu Ung-Użhorodzkiego) do Czechosłowacji, rezygnując na razie z połączenia z Zakarpaciem. Jednocześnie w walkach z komunistami węgierskimi Czesi posuwali się na Wschód. Centralna Ruska Rada Narodowa w Użhorodzie uznała za najwyższą władzę Karpatoruską Radę Narodową w Preszowie i wypowiedziała się za autonomią w ramach Czechosłowacji składającej się z trzech części: Czech i Moraw, Słowacji oraz Zakarpacia (16.05.1919). W czerwcu 1919 roku armia czeska zajęła całą Ruś Zakarpacką, a traktat z Saint-Germain potwierdził jej przynależność do Czechosłowacji z "jak najszerszą autonomią" (10.09.1919).
Zakarpacie otrzymało statut generalny (18.11.1918), uzupełniony specjalnym zarządzeniem (26.04.1920), natomiast Konstytucja Czechosłowacji obiecywała mu odrębny sejm, decydujący w kwestiach językowych, szkolnictwa, religii, samorządu miejskiego i w innych sprawach, gdyby ustawodawstwo czechosłowackie przeniosło je na lokalny sejm. Prezydent mianował gubernatora-Rusina (29.02.1920). W praktyce sejm nigdy nie powstał, rady gubernatorskiej, nawet o funkcjach doradczych, też nie powołano zaś Zakarpaciem rządził wicegubernator wyznaczany spośród czeskich biurokratów. Bieda i zacofanie regionu sprzyjało wpływom komunistycznym (40% głosów w wyborach 1924 roku, później 30%), na co Praga wskazywała jako na dowód "niedojrzałości" do autonomii. Rywalizacja między moskalofilami i Ukraińcami ułatwiła wprowadzenie języka czeskiego jako urzędowego (1926) i włączenie Rusi do Słowacji oraz sprowadzenie około 50 tys. osadników czeskich. Mimo to odsetek Rusinów wśród ludności wzrósł z 56% (1900) do ponad 62%. W 1930 roku na Zakarpaciu mieszkało 478 tys. Rusinów i Ukraińców, a dalsze 100 do 300 tys. żyło na Słowacji. Rusini i Ukraińcy mieszkali głównie na wsi, natomiast miasta zakarpackie miały charakter żydowsko-węgiersko-czeski (Żydzi stanowli 15% ludności tego regionu). Czeskie władze centralne, podobnie jak poprzednio węgierskie, popierały rusinizm polityczny, widząc w nim środek zatrzymania Zakarpacia na wypadek roszczeń ewentualnego państwa ukraińskiego lub rosyjskiego. Ministerstwo oświaty zalecało nauczanie w języku (dialekcie) miejscowy nie zaś po rosysjsku lub ukraińsku (1922), choć Ukraińcy, za których uważano emigrantów z Hałyczyny, Bukowiny i ZSRS, cieszyli się w Czechosłowacji przywilejami. Istniało tu duże skupisko ukraińskich studentów i emigrantów politycznych w Podiebradach i Pradze.
Większość posłów z Zakarpacia należała do orientacji moskalofilskiej. W szkołach rusińskich uczono po rosyjsku lub po ukraińsku, ale używano raczej lokalnego dialektu (rusiński) i pisowni historycznej, tj. starocerkiewnosłowiańskiej, a nie literackiego języka ukraińskiego. Na Słowacji również wykładowego po słowacku. Na używanie rosyjskich podręczników oficjalnie zezwolono w 1937 roku, gdyż językiem kultury (teatr, prasa) był rosyjski. II Republika Czechosłowacka nadała Rusi Zakarpackiej autonomię (22.11.1938). Już wcześniej powołano rząd autonomiczny A. Borodija (8.10.1938), ale ze względu na zbytnią prowęgierskość władze centralne zastąpiły go gabinetem A. Wołoszyna (26.10), który reprezentował orientację proniemiecką. Rząd autonomiczny utworzył Sicz Karpacką - policję faszystowską opanowaną faktycznie przez OUN, dowodzoną przez Romana Szuchewycza i szkoloną przez Niemców. Na mocy arbitrażu wiedeńskiego dokonanego przez Hitlera i Mussoliniego, Węgrzy okupowali południową część Rusi (2.11.1939). OUN próbowała utworzyć własne państewko na Zakarpaciu. Zorganizowano wybory na jedną listę do parlamentu Ukrainy Karpackiej (18.02.1939), ale Czesi rozpoczęli rozbrajanie proniemieckiej Siczy (13-14.03.1939). Gdy Niemcy wkroczyli do Czechosłowacji (15.03), Karpatoukraina ogłosiła niepodległość (prezydentem został A. Wołoszyn, premier Julian Rewaj), wówczas jednak Węgrzy zajęli resz tę kraju w walkach z Siczą (15-18.03.1939). Przez okres wojny trwała tu polityka madziaryzacji i represji. Po wojnie, na mocy układu Benesz-Mołotow, Zakarpcie przyłączono do Ukraińskiej SRS jako republikę Karpatska Ukraina (29.06.1945), by następnie przekształcić ją w obłast (22.01.1946). Ustawa o granicy czechosłowacko-sowieckiej potwierdziła jej nowy przebieg (22.11.1945).
W okresie stalinowskim zesłano do obozów około 400 tys. mieszkańców Zakarpacia różnych narodowości. Według spisu ludności z 1989 roku na 1.245 tys. mieszkańców regionu było Ukraińców i Rusinów - 961 tys., Węgrów - 155 tys. (na 163 tys. Węgrów na Ukrainie), Rosjan - 50 tys., Rumunów - 30 tys., Cyganów - 12 tys., Słowaków - 7 tys., Niemców - 3,5 tys., Żydów - 2,6 tys., Białorusinów - 2,5 tys., Polaków - 700 i Czechów - 500
Spór rusnacko-ukraiński:
Zmiany na Ukrainie odmroziły, zdawało się już nie istniejący ruch rusiński i konflikt z narodowym obozem ukraińskim, a zwłaszcza działaczami przybywającymi z Hałyczyny. 0skarżają oni autonomistów o powiązania z KGB i Moskwą, zdradę narodową itp., odmawiając Rusinom prawa do odrębności narodowej i uznając jedynie ich specyfikę regionalną. Zasięg poparcia dla ruchu rusińskiego jest trudny do określenia. Komunistyczna nomenklatura widzi w autonomii terytorialnej możliwość zachowania swych starych pozycji, ludność sądzi, że samodzielność przyniesie poprawę bytu. Autarkizacja jest powszechnym zjawiskiem w postkomunizmie i wynika z dążenia do obrony przed transferem środków do kasy centralnej na każdym szczeblu administracji. Połączenie z Czechosłowacją lub przekształcenie Zakarpacia w strefę wolnego handlu jest traktowane jako niezawodny środek prowadzący do wzrostu poziomu życia. Z UHZ usunięto P. Kampowa (31.03.1990), dotychczasowego zastępcę przewodniczącego UHZ Zakarpacia, za głoszenie tezy o istnieniu odrębnego narodu rusińskiego i żądanie przyłączenia Rusi Zakarpackiej do Czechosłowacji. Kampow był poprzednio więziony za udział w ruchu grekokatolików J. Terelii na Zakarpaciu
Obłastny sowiet przygotował projekt samorządu terytorialnego o charakterze gospodarczym. Drugi projekt, złożony przez Stowarzyszenie Demokratów, jest identyczny ze statuem przewidzianym w nowej Konstytucji Krymu. Organizacje ukraińskie, skupiono w bloku Demokratyczna Ukraina, żądają nowych wyborów do sowietu obłasti, by usunąć zeń komunistów i osłabić jego poparcie dla rusinizmu. Wasyl Zajac, przewodniczący i Wasyl Soczka, wiceprzewodniczący Towarzystwa Rusinów Karpackich, szacują ich liczbę na 750 tys. Towarzystwo zadeklarowało: "Ukraina nadal nie uznała Rusinów jako narodu. My zaś chcemy niepodległości" i skierowało do Pragi prośbę o anulowanie czesko-sowieckiej umowy o przyłączeniu Rusi (styczeń 1992). Grupa moskalofili domaga się natomiast niezależności państwowej celem przyłączenia do Rosji.
Spór ukraińsko-słowacki:
Konflikt rusińsko-ukraiński ma swe przedłużenie w sporze ukraińsko-słowackim, gdyż ruch ukraiński oskarża władze słowackie o popieranie rusinizmu politycznego na Słowacji, celem łatwiejszej słowakizacji tej mniejszości. Strona ukraińska zarzuca też nacjonalistom słowackich z SNS popieranie ruchu rusińskiego na Zakarpaciu, celem przyłączenia Rusi.
W okresie międzywojennym Liga Słowacka dążyła do słowakizacji mniejszości rusińsko-ukraińskiej. Z powodu braku wykrystalizowanej świadomości narodowej i ciągłych jej zmian podawane są różne dane szacunkowe jej wielkości. Według oficjalnych statystyk w 1921 roku na Słowacji żyło 84 tys. Rusinów i Ukraińców; w komitacie Zemplin 51 tys, w Szarisz 24 tys. i na Spiszu 8 tys. Na tym samym terenie w 1846 roku 140 tys.
Jeszcze przed II wojną wprowadzono język ruski do 50 szkół podstawowych (1935/1936) i otwarto gimnazjum ruskie w Preszowie (1936/1937). Narodowy Komitet Preszowszczyzny żądał połączenia w drodze plebiscytu z Rusią Zakarpacką i nadania autonomii (10.05.1938).
W państwie słowackim Tisy prowadzono wobec mniejszości politykę słowakizacji. Głównie jednak z powodów społecznych (wpływy komunistyczne) tysiące Rusinów uciekły do ZSRS. Stanowili oni później bazę I Czechosłowackiego Korpusu gen. L. Svobody.
Po wojnie mniejszość ukraińsko-rusińską reprezentowała Ukraińska Narodowa Rada Preszowszczyzny (1.03.1945-1951), która początkowo wypowiedziała się za przyłączeniem do Zakarpacia, ale po rozstrzygnięciu przyszłości Rusi w Moskwie, postulowała autonomię narodowo-kulturalną Ukraińców w ramach Słowacji. Planowano też wymianę ludności; 10 tys. Rusinów repatriowało się na Ukrainę w zamian za wyjazd 20 tys. Czechów (1946-1947). 5 tys. Rusinów powróciło na Słowację w 1968, już jako nacjonaliści słowaccy. Około 100 Rusinów pozostało jednak na miejscu.
Na Słowacji w Medzilaborcach, z inicjatywy Jana Bucko, który przeniósł się tu z Zakarpacia, zebrał się (17.11.1990) sejm założycielski Ruskiej Obrody (Odrodzenie Rusińskie). Zażądano uznania Rusinów Zakarpacia i Preszowszczyzny za odrębny naród, kodyfikacji języka i wprowadzenia go do szkół jako wykładowego. Przewodniczącym Obrody został aktor teatru ukraińskiego Wasyl Turek. Te same żądania powtórzono na I Światowym Kongresie Rusinów w Medzilaborcach, w którym uczestniczyli także delegaci z Czech, Polski, USA, Jugosławii i Ukrainy (marzec 1991). Obecnie liczbę Rusinów na Słowacji szacuje się na około 100 tys. osób, które dotychczas deklarowały się jako Słowacy. W latach 1970-tych jako Ukraińcy deklarowało się 40 tys. osób. Obecnie władze słowackie uznały jednak narodowość rusińską. Ladislav Snopko, słowacki minister kultury, wyjaśnił Ukraińcom, iż "etniczna mniejszość rusińska na Wschodniej Słowacji ma takie same prawa jak ukraińska", czego działacze ukraińscy jej odmawiają. Według danych przytoczonych przez ministra w marcu 1991 roku jako Rusini zadeklarowało się 17 tys. osób, a narodowość ukraińską wybrało 14 tys. Snopko zaznaczył, że "ilość szkół będzie zależna od zapotrzebowania uczniów". Tu tkwi odpowiedź na zarzut ukraiński o zamknięciu w 1991 roku 20 szkół ukraińskich. Ukraińcy ze Słowacji i Ukrainy oskarżają rząd słowacki o deukrainizację mniejszości rusińskiej celem jej przyszłej słowakizacji i popieranie za pośrednictwem rady narodowości w Bratysławie ruchu rusińskiego na Zakarpaciu.
W 1950 roku Kościół grekokatolicki Słowacji siłą przyłączono do Cerkwi prawosławnej, którą już w 1946 roku wyłączono z patriarchatu serbskiego i podporządkowano moskiewskiemu, a później obdarowano autokefalią. W 1968 roku przywrócono Kościół grekokatolicki. Wśród 200 tys. unitów większość stanowią Słowacy, co wynika ze wspomnianych procesów narodowościowych. Biskupem stołecznym w Preszowie jest również Słowak, ks. Jan Hirka. Między słowackimi i ukraińskimi grekokatolikami istnieje konflikt, gdyż Ukraińcy domagają się oficjalnego włączenia eparchii Preszowskiej do Kijewsko-Halickego Kościoła unickiego oraz mianowania osobnego biskupa ordynariusza dla Ukraińców. Na razie biskupem pomocniczym w Preszowie został Milan Chautur (29.02.1992); pochodzi on z terenów mieszany narodowo (Snin) i skończył ukraińskie gimnazjum w Humenne, ale nie wiadomo jeszcze czy będzie reprezentował orientację ukraińską czy rusińską.
Ruch rusiński a Czechosłowacja:
Część Rusinów wysuwająca postulat anulowania umowy Benesz-Mołotow z 1945 roku i powtórnego przyłączenia Rusi Zakarpackiej do Czecho-Słowacji, znajdując poparcie wśród niektórych polityków czeskich. Partia Społecznie-Narodowa (Narodne socialni strana), dawne ugrupowanie Benesza reprezentujące kierunek narodowy, założyło Klub Rusi Zakarpackiej (15.02.1992), który stawia sobie za cel niesienie pomocy ruchowi rusińskiemu w jego walce o "niezależną suwerenną republikę". Populistyczna i skrajna grupa M. Sladka, Stowarzyszenie na rzecz Republiki - Republikańska Partia Czechosłowacji głosi hasło przyłączenia Zakarpacia jako czwartej, obok Czech, Moraw i Słowacji, republiki federacyjnej (grudzień 1991). Stowarzyszenie Przyjaciół Rusi Zakarpackiej na zebraniu w Pradze uchwaliło żądanie uznania przez ZSRS bezprawności aneksji z 1945 roku (7.12.1991). Zdaniem tej grupy "gdyby doszło do powtórnego przyłączenia Rusi, w sprawie tej musieliby wypowiedzieć się mieszkańcy Słowacji". Możliwe, że wpłynęłoby to na pozostanie Słowacji w związku z Czechami.
Premier Republiki Czeskiej, Petr Pithart, w czasie wizyty w Kijowie zapewnił, iż Czecho-Słowacja "nie ma żadnych roszczeń w sprawe zmiany granic" (9.02.1992). Rozwiązaniem problemu mogłoby być przekształcenie Zakarpacia w strefę wolnego handlu. Porozumienie w tej kwestii podpisały już w Przemyślu Ukraina, Polska, Węgry i Czecho-Słowacja (1.03.1992).
Spór ukraińsko-węgierski:
O węgierskie prawa narodowe po wojnie upomnieli się najpierw węgierscy weterani ruchu komunistycznego. Z inicjatywy Janosa Kovacsa 12 osób skierowało list do Chruszczowa i Podgornego w sprawie utworzenia autonomicznego okręgu narodowego zgodnie z konstytucjami ZSRS i USRS (8.01.1963). Nie powołano, ale w szkolnictwie, w urzędach i w prasie nastąpiły zmiany na korzyść języka węgierskiego.
Latem 1991 roku powstał Związek Węgrów na Rusi Zakarpackiej, który podobnie jak inne związki narodowe opowiedział się za niepodległością Ukrainy. Jego przewodniczący i radny w obłastnym sowiecie, Gyorgy Dupka, uważa przyłączenie strefy węgierskiej do Węgier za nierealne i wypowiada się za autonomiczną republiką Zakarpacką ze statusem specjalnego regionu gospodarczego. 86% mieszkańców miasta Berehowe wypowiedziało się za przywróceniem jego węgierskiej nazwy - Beregszasz (listopad 1990). Jest to centrum regionu węgierskiego rozciągającego się wzdłóż granicy z Węgrami. Węgrzy domagają się autonomii kulturalnej, a od sierpnia 1991 roku autonomicznego okręgu narodowego. Referendum w tej sprawie odbyło się 1 grudnia 1991 roku.
W 1990 roku granicę ukraińsko-węgierską otwarto dla ruchu turystycznego, zaprzestano też zamykania szkół węgierskich (obecnie działają 63 przedszkola i 68 szkół węgierskich), a następnie podpisano konwencję o mniejszościach narodowych (30.05.1991).
Po obu stronach granicy mieszkają węgierskojęzyczni grekokatolicy, dlatego diecezja w Hajdudorog na Węgrzech podejmowała próby przejęcia wszystkich grekokatolików Zakarpacia, również Ukraińców i Rusinów. Po legalizacji Kościoła grekokatolickiego na Ukrainie mianowano dla Zakarpacia trzech biskupów, z których jedynie biskup pomocniczy Iwan Margitycz uważa się za Ukraińca i uznaje metropolitę lwowsko-wołyńskiego Sterniuka. Ukraińcy domagają się oficjalnego włączenia eparchii Mukaczewsko-Użhorodzkiej do Kijewsko-Halickego Kościoła unickiego. Biskup pomocniczy Josyp Hołowacz uważa się za Węgra (madziarona) i uznaje grekokatolicką metropolię na Węgrzech. Jest on też związany z Towarzystwem Rusinów Karpackich. Ordynariusz użhorodzki, Iwan Semedij, który reprezentuje orientację rusińską, również chciałby podporządkować tę diecezję metropoli węgierskiej.
Spór rusińsko-rumuński
Większość 30 tysięcznej mniejszości rumuńskiej mieszka w strefie graniczącej z rumuńską krainą Maramuresz (powiat - judet Baia Mare), gdzie także występują wioski ukraińskie (rusińskie), np. Ruska Polana. W 1919 roku wojska rumuńskie przejściowo okupowały wschodni cypel Rusi Zakarpackiej, traktując go jako część Maramuresz, ale musiały się wycofać zachowując jedynie południowy pas komitatu Maramaros z miastem Sighet (obecnie w powiecie Baia Mare). Choć od 1991 roku mniejszość rumuńska jest lepiej traktowana (m.in. wprowadzono rumuńskie audycje RTV w Użhorodzie), żądanie nowego podziału Zakarpacia może powrócić. Zrówno orientacja rusińska, jak też ukraińska, odrzucają roszczenia rumuńskie