INFORMACJE WSTĘPNE

Białoruś (Biełaruś) jest podzielona na sześć obwodów (abłasciej): brzeski, grodzieński, homelski, miński, mohylewski i witebski. Obwody dzielą się na powiaty (rajony).

Stolica - Miensk (Mińsk).

Główne Miasta - Połack (Połock), Nawopołack (Nowopołock),

Wiciebsk (Witebsk), Orsza, Maładzieczna (Mołodeczno), Barysau (Borysów), Mahilou (Mohylew), Homiel (Homel), Harodnia (Grodno), Nawahrudak (Nowogródek), Baranawiczy (Baranowicze), Słuck, Babrujsk (Bobrujsk), Biarescie (Brześć), Pinsk (Pińsk), Mozyr (Mozyrz).

Herb - Pahonia - rycerz ze wzniesionym mieczem w ręku na wspiętym koniu. Tylko'szczegóły heraldyczne różnią herb białoruski od litewskiego.

Barwy narodowe - czerwony pas na białym tle.

Święto narodowe - 25 marca, rocznica ogłoszenia niepodległości i utworzenia Białoruskiej Republiki Ludowej w 1918 roku.

Obszar - 207 600 km2.

Liczba ludności - 10280000 (1992), w tym: 77,9% Białorusi-

nów: około 1,6 miliona rosyjskojęzycznych i około 6,4 miliona biało- ruskojęzycznych, 4,1% (418 tysięcy) Polaków białorusko-, polsko- i rosyjskojęzycznych, 13,2% (1,342 miliona) Rosjan, 2,9% (291 ty- sięcy) Ukraińców, 1,1 % (1,12 tysięcy) Żydów i 7 tysięcy Litwinów (dane procentowe według spisu z 1989 roku). Ponad 2 miliony Białorusinów mieszka na białoruskich terenach etnicznych, które znajdują się poza granicami Republiki Białoruskiej: w Rosji na Briańszczyźnie, Smoleńszczyźnie i Pskowszczyźnie, na Łotwie na Dźwińszczyźnie (około połowy ze 120 tysięcy Białorusinów łotewskich), na Litwie na Wileńszczyźnie (63 tysiące), w Polsce na Białostocczyźnie (200 tysięcy), na Ukrainie, w tym na Polesiu wzdłuż granicy z Białorusią i w ukraińskich ośrodkach przemysłowych (440 tysięcy) oraz jako emigranci we wszystkich republikach byłego ZSRS.

Religia - 1,5 mln Białorusinów i 400 tys. Polaków należy do Kościoła rzymskokatolickiego (według innych danych jedynie 300 tysięcy Białorusinów i 400 tysięcy Polaków), 500 tysięcy Białorusinów należy do Białoruskiej Cerkwi Prawosławnej Patriarchatu Moskiewskiego, reszta Białorusinów jest bezwyznaniowa lub należy do licznych kościołów protestanckich. W 1991 roku zaczęto rejestrować pierwsze wspólnoty grekokatolickie, które podporządkowały się metropolii unitów ukraińskich. Historia

HISTORIA

Białorusini należą razem z Ukraińcami i Rosjanami do Słowian wschodnich. Przodkowie Białorusinów od VI w. n.e. przesuwali się z południa na Smoleńszczyznę i północny-zachód, asymilując po drodze plemiona bałtyckie, które w pierwszej połowie I tysiąclecia n.e. zasiedlały cały obszar dzisiejszej Białorusi. Ziemie białoruskie znajdowały się daleko od centrum Rusi Kijowskiej i związane były z regionem bałtyckim; w szczególności Połock zawdzięczał swój rozwój handlowi ze Skandynawią. Pierwszym księciem połockim, który próbował oderwać się od Kijowa, był Rahwałod (?-977). Jego córka, Ragneda, została żoną Włodzimierza Świętego, który zwrócił później księstwo połockie zrodzonemu z tego związku synowi Izastawowi (Idziasłau). Ojciec ochrzcił Izasława (990) i wkrótce założono odrębne biskupstwo połockie (992). Połock, po oderwaniu się od Rusi, korzystając z rywalizacji między Nowogrodem i Kijowem, sam stanowił centrum luźnej federacji pobliskich ziem. Rozkwit księstwa nastąpił za panowania Usiasława Braczysławicza, zwanego Czarodziejem (1044-1101), który walczył z władcą Rusi Włodzimierzem Monomachem. Białorusini stworzyli mit księstwa Czarodzieja połockiego jako państwa białoruskiego, a więc odrębnego i starszego od Księstwa Moskiewskiego, mimo iż w rzeczywistości w tym czasie jeszcze nie było istotnych różnic między późniejszymi Białorusinami, Ukraińcami i Rosjanami.

W 1307 roku Księstwo Połockie, w którym już: w 1245 roku tron objęli bratankowie Mendoga, przyłączone zostało do Wielkiego Księstwa Litewskiego (WKL). Po kolejnych wojnach z Moskwą (1368-1372) cała Białoruś znalazła się w granicach Księstwa. Odtąd ziemie białoruskie dzieliły jego losy. Granica białorusko-ukraińska powstała w 1569 roku w wyniku unii lubelskiej. Granica, która ukształtowała się w XVI wieku między Księstwem i państwem moskiewskim została z grubsza. zachowana przy wyznaczaniu granic BSRS w latach 1924-1926. Wschodnia część etnicznych ziem białoruskich, tj. Smoleńszczyzna i Starodub, które do WKL należały tylko czasowo, zostały przyłączone na stałe do Rosji w roku 1667, pozostałymi ziemiami zawładnęła Rosja w wyniku rozbiorów Rzeczypospolitej: Połockiem i Mścisławskiem w roku 1772, Mińszczyzną i Pińszczyzną w roku 1793 oraz Nowogródkiem i Brześciem w roku 1795.

Państwo litewskie przekształciło się w litewsko-ruskie w następstwie związków dynastycznych książąt litewskich i ruskich. Ruski, tj. starobiałoruski, stał się językiem państwowym i pełnił tę rolę aż do końca XVII wieku. Pierwszą książkę białoruską wydrukował Franciszek Skaryna już w roku 1517; były to 22 księgi "Starego Testamentu". Białoruskie książki wydawali też Szymon Budny iWasil Ciapiński. Po białorusku drukowali również jezuici (od roku 1581), zwalczający reformację w Księstwie. Choć pierwotnie używano cyrylicy, wkrótce przystosowano alfabet łaciński do potrzeb języka białoruskiego i używano obu pism równolegle. Polonizacja szlachty białoruskiej rozpoczęła się na szeroką skalę w XVII wieku, wraz z kontrreformacją; Kościół katolicki oferował wyższy poziom wykształcenia ówczesnym elitom niż Cerkiew prawosławna, co powodowało przechodzenie na katolicyzm i polonizację językowo-kulturalną, przy zachowaniu litewskiej świadomości politycznej, tj. przynależności do Wielkiego Księstwa. Szlachta nie zapomniała języka białoruskiego, ale używała go wyłącznie w kontaktach z chłopami.

Gdy w 1303 roku Cerkiew Wielkiej Rusi (Moskwy) oddzieliła się od Cerkwi Małej Rusi, ziemie białoruskie objęła metropolia litewska w Nowogródku (1317). Do unii brzeskiej (1596) przystąpiły biskupstwa pińskie i potockie. Na Białorusi działało tylko jedno biskupstwo prawosławne, odtworzone w Mińsku (1632) i podlegające metropolii kijowskiej. Zabór Wielkiego Księstwa Litewskiego przez Rosję oznaczał koniec unii i carat kolejno zmusił do powrotu do Cerkwi prawosławnej biskupstwa: mścisławskie (1772), smoleńskie (1778), pińskie (1795) i połockie (1839). Wielu grekokatolików przymuszanych do wyrzeczenia się unii, przechodziło na wyznanie rzymskokatolickie; na Mińszczyźnie postąpiło tak 200 tysięcy unitów (1795). Mimo że w diecezji połockiej zmuszono do wyrzeczenia się unii 100 tysięcy wiernych (1784), po śmierci carycy Katarzyny II (1796) pozostawiono grekokatolików w spokoju, a następnie ich działalność tolerowano (1801-1825). Po oficjalnym skasowaniu unii na Białorusi (25.03.1839) natychmiast wydano zakaz wygłaszania kazań w języku białoruskim, którym posługiwali się duchowni grekokatoliccy (1840). Białoruskie księgi liturgiczne spalono na rozkaz cara jeszcze w XVIII wieku. Do roku 1839 unici stanowili blisko 80% ludności białoruskiej, ale wkrótce znikli całkowicie. Białorusini podzielili się na katolików i prawosławnych; pierwsi ulegali polonizacji, drudzy - rusyfikacji.

Białorusini, księża katoliccy i chłopi (70 tysięcy), wzięli masowy udział w powstaniu 1863 roku i walczyli najdłużej. Jednym z najwybitniejszych przywódców powstańczych był członek obozu czerwonych na Litwie, Kastuś Kalinouski (1838-1864), który świadomie przyjął narodowość białoruską i posługiwał się językiem białoruskim w wydawanym nielegalnie dla chłopów piśmie "Mużyckaja Prauda". Widział on polityczną przyszłość Białorusi w federacji z Polską. Kalinowskiego, jako Kalinauskasa, zaliczają do swej tradycji także Litwini.

Represje popowstaniowe przyniosły zakaz używania w druku języka białoruskiego (1865-1905). Uczestnik powstania, Franciszak Bahuszewicz (1840-1900), został uznany za twórcę współczesnej literatury białoruskiej, ale kulturalne odrodzenie narodowe zaczęło się na dobre dopiero w końcu lat dziewięćdziesiątych XIX wieku, a więc później niż na Litwie i wśród Ukraińców galicyjskich, nie mówiąc już o Łotwie i Estonii. Słabość narodowego ruchu białoruskiego wynikała z trzech przyczyn. Jego działacze wywodzili się ze środowiska katolickiego, podczas gdy lud pozostawał prawosławny, co stwarzało barierę nieufności. Białorusini nie dysponowali obszarem względnej wolności, jak Litwini w Prusach lub Ukraińcy w Galicji, skąd mogłaby promieniować na resztę ziem kultura narodowa, zaś sama Białoruś była krajem zacofanym i izolowanym w odróżnieniu od liwońskich guberni łotewsko-estońskich.

Białorusini, którzy wzięli udział w rosyjskim ruchu narodnickim (grupa "Homanu" Ignacego Hryniewieckiego - 1884 rok), dla narodowego ruchu odrodzeniowego byli straceni. Swoje pismo wydawali po rosyjsku i proponowali pozostanie autonomicznej Białorusi w składzie federacji rosyjskiej. Sam Hryniewiecki, choć katolik, był uważany za Białorusina, Polaka lub Rosjanina, zależnie od środowiska, w którym aktualnie przebywał. Według spisu ludności z 1897 roku na Białorusi, w jej obecnych granicach, prawosławie wyznawało 70,4% jej mieszkańców, katolicyzm - 13,5% i judaizm - 14 %. Dekatolizacja Białorusi okazała się trwała, gdy w 1905 roku, po ogłoszeniu ukazu o tolerancji religijnej, do katolicyzmu powróciło jedynie 50 tys. prawosławnych.

Nie cała szlachta, kulturalnie spolonizowana, przyjęła polską świadomość narodową w miejsce starej litewskiej świadomości historycznej. Część szlachty, m.in. pod wpływem prądów demokratycznych głoszących zbratanie z ludem, przyjęła litewską lub białoruską świadomość narodową. Na Białorusi istniały ku temu bardziej sprzyjające warunki niż na Litwie etnicznej. Na 153 tysiące członków stanu szlacheckiego na Białorusi, w jej obecnych granicach, białoruski jako język ojczysty zadeklarowało aż 43,3%, polski - 33,8% i rosyjski - 19,1 % (1897). Białoruski za język ojczysty zadeklarowało 44% mieszkańców guberni grodzieńskiej, a w ujezdach: słonimskim 81 %, wołkowyskim 80% i w grodzieńskim 68%.

Problem wyboru świadomości narodowej szlachty ilustruje historia braci Iwanowskich. Ich dom był językowo i kulturalnie spolonizowany, ale Leonard Iwanowski uważał się za Litwina w sensie historycznym (świadomość polityczna). Jego synowie Jerzy i Stanisław przyjęli polską świadomość narodową, natomiast Tadeusz (Tadas Ivanauskas) opowiedział się za litewską świadomością narodową i nauczył się języka litewskiego, a Wacław (Wacłau Iwanouski 1880- 1943) za białoruską i stał się jednym z twórców nowoczesnego narodowego ruchu białoruskiego. Wybór Tadeusza i Wacława był zgodny z pochodzeniem rodziny i świadomością historyczną ojca, zaś Jerzego i Stanisława z tradycją domową.

Pierwsze kółka białoruskie o charakterze politycznym powstały pod koniec XIX wieku wśród studentów i uczniów w Petersburgu, Wilnie i Mińsku. W Petersburgu Wacłau Iwanouski założył nieformalne i nielegalne białoruskie koło studenckie (1899). Na jego podstawie powstała Białoruska Partia Rewolucyjna - BRP (1902), której PPS oferowała współpracę w walce o niepodległość i proponowała federację Białorusi z Polską. BRP w odezwie po polsku "Do inteligencji", wydrukowanej również przez PPS (Jerzy Iwanowski był działaczem PPS), wezwała do rozwijania oświaty w języku białoruskim, pisania po białorusku oraz zorganizowania 'białoruskiego ruchu wydawniczego (1902). W tym czasie nie istniała jeszcze ani gramatyka, ani zasady pisowni białoruskiej.

Do stolicy Rosji w 1902 roku przybyli bracia Anton i Iwan Łuckiewiczowie z Mińska i Aloiza Paszkiewicz z okolic Lidy. Pomogli oni Iwanouskiemu w przygotowaniu pierwszego numeru "Swabody", która miała być organem BRP. Wprawdzie przy pomocy działaczy PPS, Romualda Millera i Leona Maleckiego, wydrukowano pismo, ale nigdy nie skierowano go do kolportażu (1902). Później doszło do rywalizacji o przywództwo między Iwanouskim i braćmi Łuckiewiczami, co doprowadziło do rozłamu w szczupłym gronie BRP. Iwanouski założył w Petersburgu Koło Białoruskiej Oświaty Ludowej - Hurtok Biełaruskaj Narodnaj Aświety (1903) i poświęcił się legalnej i nielegalnej działalności wydawniczej (m.in. drukował u krakowskich socjalistów białoruskie broszurki i przemycał je do Cesarstwa Rosyjskiego), natomiast bardziej radykalni Łuckiewiczowie założyli Białoruską Rewolucyjną Hromadę - BRH (wiosna 1903), która nie rozwinęła jednak działalności.

W 1905 roku Iwanouski opracował elementarz białoruski dla alfabetu łacińskiego, zaś Kazimierz Kostrowicki dla grażdanki. Pierwsza gramatyka białoruska ukazała się jednak dopiero w 1918 roku.

Wraz ze wzrostem nastrojów rewolucyjnych w Cesarstwie oba nurty ruchu białoruskiego połączyły się, prawdopodobnie w październiku 1904 roku, w Białoruską Socjalistyczną Hromadę - BSH. Domagała się ona autonomii w państwie rosyjskim dla Litwy historycznej, tj. dawnego Wielkiego Księstwa Litewskiego, i powołania sejmu regionalnego w Wilnie. Program ten stał się podstawą współpracy BSH i PPS. Hromada była bardziej klubem politycznym lub grupą znajomych niż partią polityczną i nie miała wystarczającego potencjału by wziąć udział w wyborach do Dumy. Latem 1907 roku BSH zawiesiła swoją działalność.

Po zniesieniu ograniczeń w druku w językach miejscowych w guberniach zachodnich Rosji (12/25.12.1904), W. Iwanouski założył w Petersburgu spółkę wydawniczą "Zahlanie sonca i u nasza akonca", a w 1913 roku wraz z Janką Kupałą przeniósł się do Wilna, gdzie obaj utworzyli Białoruskie Towarzystwo Wydawnicze - BTW. Przy BTW pierwszą księgarnię białoruską otworzył Wacłau Łastouski (1913). Oba wspomniane wydawnictwa kierowane przez Iwanouskiego opublikowały 52 książki, w tym podręczniki, w nakładzie 150 tysięcy egzemplarzy (1906-1915). Ponadto pomógł on w wydrukowaniu jeszcze około 30 pozycji w nakładzie 70 tysięcy egzemplarzy. Za sprawą Iwanouskiego ukazała się połowa wydanych w tym czasie tytułów białoruskich i 60% ich nakładu.

Po rewolucji 1905 roku A. Łuckiewicz rozpoczął wydawanie legalnego pisma BSH; najpierw "Naszej Doli" (1906), a po jej zakazaniu, "Naszej Niwy" (1906-1915). Iwan Łuckiewicz nawiązał kontakty z działaczami ukraińskimi w Galicji, a za ich pośrednictwem z Niemcami, i propagował ideę federacji białorusko-ukraińskiej.

Po wybuchu I wojny światowej car zezwolił na utworzenie 9 mar- ca 1915 roku Białoruskiego Towarzystwa Pomocy Ofiarom Wojny (W. Iwanouski, A. Łuckiewicz, W. Łastouski), które nieformalnie pełniło rolę przedstawicielstwa białoruskiego i obiecał wprowadzenie języka białoruskiego do szkolnictwa. Niemcy zajęli początkowo jedynie 25% obszaru Białorusi i front zatrzymał się na linii Dyneburg-Brasław-Baranowicze-Pińsk (wrzesień 1915 - luty 1918). Poza trójkątem Grodno-Lida-Brześć, który włączono do Ober-Ostu, Niemcy nie przewidywali żadnych aneksji i dlatego nie byli zainteresowani tworzeniem zależnej administracji białoruskiej, uznali natomiast istnienie narodowości białoruskiej i zezwolili na zakładanie białoruskich szkół, których powstało około 150. Białoruski uzyskał status języka urzędowego na równi z polskim i litewskim.

W Wilnie nadal działało Białoruskie Towarzystwo Pomocy Ofiarom Wojny (jedynie Iwanouski wyjechał do Rosji), zaś Łastouski rozpoczął wydawanie "Homanu" (15.02.1916), na łamach którego uzasadniano wskrzeszenie niepodłegłego Wielkiego Księstwa litewskiego. Związek ziem białoruskich z Litwą miał zainteresować Niemców, gdyż ci brali pod uwagę utworzenie zależnego państwa litewskiego. Dla Niemców Białorusini byli jednak tylko grupą "archeologów i literatów", dlatego propozycja utworzenia państwa federacyjnego białorusko-litewskiego w związku z Kurlandią nie uzyskała niemieckiej aprobaty (grudzień 1917). W styczniu 1918 roku uczestnicy białoruskiej konferencji w Wilnie nadal opowiadali się za konfederacją białorusko-litewską.

W 1916 roku w Wilnie powstał Białoruski Komitet Narodowy, a następnie w wyniku konferencji białoruskich ugrupowań utworzono Wileńską Radę Białoruską (25-27.01.1918).

Po rosyjskiej stronie frontu, w konsekwencji obalenia caratu, wznowiła swą działalność BSH i szybko stała się organizacją masową, wykorzystując terenowe oddziały Towarzystwa Pomocy Ofiarom Wojny; obok niej wyłoniły się także inne partie (np. chadecka Białoruska Partia Socjalistów Ludowych). Przedstawiciele białoruskich partii i organizacji, którzy z inicjatywy BSH spotkali się w Mińsku (24- 25.03.1917) celem omówienia projektu autonomii Białorusi w przyszłej federacji rosyjskiej, powołali Białoruski Komitet Narodowy (25- 27.03). Na jego czele stanął Roman Skirmunt. Ośrodek ten został jednak zdezawuowany jako "katolicko-polsko-obszarniczy' przez socjalistów podążających za bolszewizującymi się masami chłopskimi. Na kolejnym zjeździe socjaliści utworzyli Centralną Radę Organizacji Białoruskich (10.07.1917), która w październiku przekształciła się w Wielką Radę Białoruską. W ten sposób Białoruski Komitet Narodowy został wyeliminowany i probolszewicka lewica odepchnęła nie tylko elementy prawicowe, ale również chadeków i ludowców.

Jesienią 1917 roku żołnierze - Białorusini powołali Białoruską Centralną Radę Wojskową. Nie potrafiła ona jednak nigdy zebrać więcej niż 400 żołnierzy. Baza społeczna ruchu białoruskiego była bardzo wąska i miała przede wszystkim charakter socjalny, a nie narodowy, co powodowało jej szybką bolszewizację.

W sierpniowych wyborach do Rady Miejskiej Mińska eserowcy uzyskali 33 miejsca, socjaldemokraci 32 (w tym dwu Polaków), prawica żydowska 16, polska lewica 8, polska prawica 12, kadeci 3, rosyjscy nacjonaliści 3 i blok jednoczący narodowców białoruskich, ukraińskich oraz lewicę żydowską zaledwie 5.

6 marca 1917 roku w Mińsku powstała związana z frontem Rada Delegatów Robotniczych i Żołnierskich, jednak dopiero we wrześniu bolszewicy uzyskali w niej większość (184 na 337 członków) i dzięki poparciu wojsk frontowych przejęli władzę w mieście (2/15.11.1917) oraz utworzyli rząd Zachodniego Obwodu i Frontu (13/26.11).

Wielka Rada Białoruska, mimo że otwarcie krytykowała władzę Lenina za stosunek do kwestii białoruskiej, była tolerowana i dlatego mogła nadal obradować. Pośrednikiem między ruchem białoruskim a Ludowym Komisariatem do spraw Narodowości był Białoruski Komitet Obwodowy przy Wszechrosyjskiej Radzie Delegatów Chłopskich w Petersburgu. Komitet Wykonawczy Wielkiej Rady Białoruskiej, Białoruska Centralna Rada Wojskowa i Białoruski Komitet Wykonawczy Frontu Zachodniego, korzystając z pomocy finansowej Komisariatu Ludowego do spraw Narodowości Józefa Stalina, zwołały do Mińska I Zjazd Ogólnobiałoruski (5.12.1917). Wzięli w nim udział w większości przedstawiciele lewicy rewolucyjnej (15-17.12). O stopniu bolszewizacji mas białoruskich świadczą wyniki listopadowych wyborów do Konstytuanty, w których na terenie Białorusi bolszewicy uzyskali 51,4% głosów, eserzy 43%, natomiast białoruskie organizacje narodowe razem poniżej 1 %.

Na Białorusi początkowo występował ruch samorządowy - "abłaśnicy" (od słowa abłaść - obwód), którzy byli zwolennikami połączenia guberni białoruskich w jedną jednostkę administracyjną. W czasie rewolucji "abłaśnicy" szybko stali się autonomistami, zaś część z nich (Jazep Waronka, A. Burbis, T. Hryb) wystąpiła na I Zjeździe Ogólnobiałoruskim z postulatem proklamowania Białoruskiej Republiki Ludowej.

Białoruscy eserzy współpracowali z Leninem, gdyż chcieli jedynie zastąpić władzę rosyjskich bolszewików na Białorusi własną, ale nie występowali przeciwko samej koncepcji władzy sowieckiej. Zjazd uchwalił wprawdzie, że o losie Białorusi zdecyduje Sejm Ustawodawczy, ale do czasu jego zebrania się przekazał władzę Ogólnobiałoruskiej Radzie Delegatów Chłopskich, Żołnierskich i Robotniczych tj. bolszewikom. Jednocześnie dyskutowano o przejęciu władzy, co mogło wpłynąć na decyzję lokalnych władz bolszewickich, które wówczas nie uznawały jeszcze białoruskiej odrębności narodowej i prowadziły inną politykę niż Komisariat Stalina.

Bolszewicy aresztowali Prezydium Zjazdu i rozpędzili jego delegatów (17.12.1917). Zebrali się oni jednak tajnie i postanowili nie uznawać władz bolszewickich oraz przekazać swe pełnomocnictwa Radzie I Zjazdu Ogólnobiałoruskiego (18.12.1917), która z kolei wybrała Komitet Wykonawczy pod kierownictwem Jazepa Waronki {21.12.1917). Utworzenie przez Lenina w Piotrogrodzie (31.01.1918) Białoruskiego Komisariatu Narodowego (Źmitar Żyłunowicz) wzmocniło jednak nadwątloną prosowiecką orientację działaczy białoruskich.

Tymczasem wojska niemieckie rozpoczęły marsz na wschód i bolszewicy uciekli z Mińska (19.02.1918). Z więzienia wyszli członkowie Białoruskiej Centralnej Rady Wojskowej, która wznowiła działalność. Do Rady I Zjazdu Ogólnobiałoruskiego włączono lewicowych przedstawicieli mniejszości narodowych (Polacy, Żydzi, Rosjanie, Ukraińcy i Litwini (20.02), po czym jej Komitet Wykonawczy (Wasil Zacharko, płk. Kastuś Jezawitau, Jazep Waronka) utworzył rząd - Ludowy Sekretariat Białorusi, a następnie wydał I Hramatę Ustawodawczą czyli Uniwersał (8/21.02.1918). Stwierdzono w nim, że lud białoruski powinien zrealizować swoje prawo do pełnego samookreślenia, a mniejszości narodowe ich prawo do autonomii narodowo-personalnej. Komitet Wykonawczy Rady I Zjazdu Ogólnobiałoruskiego, uzupełniony o przedstawicieli "rewolucyjnej demokracji" mniejszości narodowych ogłoszono tymczasową władzą ustawodawczą do zwołania Sejmu Ustawodawczego wybranego w oparciu o pięcioprzymiotnikowe prawo wyborcze, zaś Ludowy Sekretariat Białorusi - władzą wykonawczą. Premierem wybrano Waronkę.

Władza białoruska w Mińsku była jednak raczej fikcją, gdyż w nocy z 19 na 20 lutego miasto zajął I Korpus Polski gen. Józefa Dowbora-Muśnickiego i polskie organizacje wojskowe. Wkraczających Niemców przywitała delegacja Rady Polskiej Ziemi Mińskiej, zaś w imieniu władz białoruskich z komendantem niemieckim rozmawiał Waronka.

Niemcy zajęli 85% terenu Białorusi (po linię Połock - Dniepr), co wpłynęło teraz na ich zainteresowanie sprawami białoruskimi. Formalnie zabronili oni działalności Sekretariatowi Ludowemu, ale w praktyce tolerowali go. Komitet Wykonawczy Rady I Zjazdu Ogólnobiałoruskiego wydał kolejny Uniwersał (II Hramata Ustawodawcza - 9.03.1918), w którym proklamował powstanie Białoruskiej Republiki Ludowej - BNR rozumianej jeszcze jako część przyszłej federacji rosyjskiej. Do czasu zebrania się Sejmu Ustawodawczego Białorusi władza ustawodawcza w BNR należeć miała do Rady I Zjazdu Ogólnobiałoruskiego uzupełnionej o przedstawicieli mniejszości narodowych, a władza wykonawcza do Sekretariatu Ludowego Białorusi (A. Burbis, Iwan Sierada, Jazep Waronka, Wasil Zacharko, Arkadiusz Smolicz, Piotr Kreczeuski, Kastuś Jezawitau, A. Ausianik, Leonard Zajac), wyznaczanego i odpowiedzialnego przed Radą. Ogłoszono wolności obywatelskie i autonomię narodowo-personalną dla mniejszości narodowych oraz zapowiedziano jak najszybsze zwołanie Sejmu Ustawodawczego. II Hramata zniosła prywatną własność ziemi i przekazała ją w użytkowanie chłopom, zaś lasy, jeziora i bogactwa naturalne uznała za własność BNR.

Działacze BSH (Jazep Losik, A. Pruszynski, Smolicz, Szymon Rak-Michajłouski, Bronisław Taraszkiewicz) byli niezadowoleni z treści II Hramaty i Smolicz nawiązał kontakt z Wileńską Radą Białoruską. Gdy sześciu jej przedstawicieli (m. in. Iwan i Anton Łuckiewiczowie oraz Wacłau Łastuoski) weszło w skład Rady I Zjazdu Ogólnobiałoruskiego, ogłosiła się ona Radą BNR (18.03.) Z inicjatywy A. Łuckiewicza Rada BNR ogłosiła III Hramatę Ustawodawczą (25.03.1918). Zgodnie z nią wszystkie związki państwowe Białorusi ustały, a o przyszłych związkach państwowych zdecydować miał Sejm Ustawodawczy. "BNR powinna objąć wszystkie ziemie, na których mieszka i posiada przewagę liczebną lud białoruski, a mianowicie: Mohylewszczyznę, białoruskie części Mińszczyzny, Grodzieńszczyzny (z Grodnem, Białymstokiem i in.), Wileńszczyzny, Witebszczyzny, Smoleńszczyzny, Czernihowszczyzny i graniczące części sąsiednich guberni zasiedlonych przez Białorusinów". Ponadto potwierdzono postanowienia II Hramaty. Prawie połowa Rady składała się jednak ze zwolenników opcji prorosyjskiej (prosowieckiej) i głosowała przeciw deklaracji z 25 marca.

Mińskie Przedstawicielstwo Białoruskie (Pawieł Alaksiuk, A. Ułasau, Roman Skirmunt) grupowało elementy centro-prawicowe, które sprzeciwiały się nacjonalizacji ziemi i propagowały zbliżenie z Niemcami. Jego członkowie zostali teraz dokooptowani do Rady BNR (12.04.1918). Z ich inicjatywy Rada BNR wysłała do cesarza Niemiec, Wilhelma II, telegram z prośbą o "ochronę dążeń Rady do umocnienia niepodległości państwowej i niepodzielności kraju w sojuszu z Rzeszą Niemiecką' (25.04). Pod tekstem podpisali się m.in. przewodniczący BNR Iwan Sierada, premier Waronka, członkowie Rady BNR: Ausianik, Kreczeuski, Losik, Skirmunt. Cesarz nie odpowiedział na telegram, ale wobec słabości instytucji białoruskich próba oparcia się o Niemcy była słuszna. Stosunek do nich wywołał jednak, przede wszystkim z przyczyn socjalnych, konflikt w lewicowej Radzie i rządzie. BSH uległa tymczasem rozpadowi na eserów, socjaldemokratów i socjalistów-federalistów, Na początku maja Sekretariat Ludowy opuścili: Smolicz (socjaldemokrata), P. Badunowa, T. Hryb i L. Zajac (eserzy). Część rady BNR oraz rządu wraz z premierem Waronką złożyła dymisję i powołała Radę Pięciu z Waronką (socjalista-federalista), ale centroprawica zdołała uzyskać większość w Radzie BNR korzystając z nieobecności wielu socjalistów i odwołała Radę Pięciu. Nowym premierem został wówczas Roman Skirmunt. Do przezwyciężenia kryzysu doszło w czerwcu, gdy powołano gabinet koalicyjny lewicy i prawicy premiera Iwana Sierady. Przewodniczącym Rady BNR został Jazep Losik.

Rzesza nie uznawała Rady i Sekretariatu, ale dowódca 10-tej armii, gen. Erich von Falkenhayn, pozwolił im działać w sferze oświaty, opieki społecznej, handlu i przemysłu, nie dopuszczając jedynie do tworzenia własnej armii. W kwietniu 1918 roku rząd BNR ogłosił białoruski językiem państwowym i obowiązującym w republice. Ogromnej pracy dokonano w dziedzinie szkolnictwa: w Mińsku już w lipcu działało 20 białoruskich szkół podstawowych, otwarto dwa gimnazja, w Słucku i Brasławiu oraz seminarium nauczycielskie w Swisłoczy, a w stolicy powołano kierowany przez Iwanouskiego Instytut Pedagogiczny, przygotowywano się też do uruchomienia na początku 1919 roku Uniwersytetu Białoruskiego w Mińsku. Niemcy zezwolili BNR także na działalność dyplomatyczną; otwarto białoruskie konsulaty w Kijowie, Odessie, na Litwie i w Stawropolu oraz wysłano szereg misji dyplomatycznych. Falkenhayn zgodził się na przydzielenie przez rząd BNR białoruskich doradców niemieckim komendantom powiatowym (21.06.1918). Białorusinom nie powiodło się jednak stworzenie własnej administracji cywilnej i ich aparat władzy pozostał fikcją. Dokonania BNR mogą natomiast obecnie odegrać dużą rolę w tworzeniu białoruskiej świadomości państwowej, jako mit jednoczący naród do walki o własne państwo.

Niemcy po pokoju brzeskim dopuszczali możliwość powołania w przyszłości zależnego państwa białoruskiego w wypadku zwycięstwa wojennego i traktowali Radę BNR jako potencjalny przyszły rząd takiego tworu, stąd wynikała więc faktyczna tolerancja dla ruchu białoruskiego.

Rada BNR, zdając sobie sprawę ze swej słabości, próbowała oprzeć Białoruś o Litwę i w tym celu podjęła pertraktacje z Tarybą (listopad 1918), a także szukała pomocy u Ukrainy. Rada BNR zwróciła się też do Ententy z prośbą o pomoc w budowie państwa, które stanowiłoby zaporę przed rozszerzaniem się bolszewizmu. W Wersalu misja BNR nie uzyskała jednak statusu oficjalnego przedstawicielstwa.

27 sierpnia 1918 roku Rzesza uzgodniła z Rosją Sowiecką ewakuację wojsk z obszaru między Dnieprem i Berezyną. Zbliżające się wycofanie Niemców otwierało drogę przed zwolennikami opcji probolszewickiej. Po dymisji Sierady nowy gabinet utworzył premier Anton Łuckiewicz (październik). Weszli doń eserzy i socjaldemokraci (m.in. W. Iwanouski), co miało stworzyć płaszczyznę porozumienia z Białoruskim Komisariatem Ludowym z Piotrogrodu, w którym ważną rolę odgrywał Źmitar Żyłunowici. Łuckiewicz negocjował w Moskwie w Komisariacie Stalina powołanie wspólnego rządu i proklamowanie Białoruskiej Republiki Socjalistycznej (połowa listopada), co nie było łatwe, wobec stałego negowania przez rosyjskich bolszewików ze Smoleńska (Wilhelm Knoryn) istnienia narodu białoruskiego.

Niemcy władzę w Mińsku przekazali bolszewikom (10.12.1918). Część działaczy białoruskich pozostała w mieście by kontynuować negocjacje z Żyłunowiczem (m.in. Iwanousk! w imieniu rządu, a Losik z ramienia Rady BNR), który był zwolennikiem włączenia do rządu Białorusi Sowieckiej przedstawicieli Rady i Sekretariatu. Inni członkowie władz BNR wraz z Łuckiewiczem wycofali się do Grodna, gdzie przebywali do momentu opuszczenia miasta przez Niemców na początku kwietnia 1919 roku, a następnie wyjechali na Litwę kowieńską. Stacjonujący w Grodnie pułk białoruski, dotychczas podległy BNR (płk Jezawitau), podporządkował się władzom polskim.

Przywódcy, którzy znaleźli się w Wilnie, poparli władze litewskie (Waronka został ministrem dis białoruskich) i przystąpili do organizowania białoruskiej autonomii w ramach państwa litewskiego, gdyż na mocy umowy między Wileńską Radą Białoruską a litewską Tarybą (20.11.1918) autonomiczny okręg białoruski miał składać się z Grodzieńszczyzny, Białostocczyzny, Augustowskiego i części Wileńszczyzny.

Tymczasem bolszewicy proklamowali w Smoleńsku Białoruską Socjalistyczną Republikę Sowiecką ze Źmitarem Żyłunowiczem jako premierem (1.01.1919). W jej skład weszły gubernie: mińska, grodzieńska, mohylewska, witebska i smoleńska, ale 16 stycznia zdecydowano o wyłączeniu z obszaru Białoruskiej SRS guberni witebskiej, mohylewskiej i smoleńskiej i o włączeniu ich do Rosji Sowieckiej. Zwrotowi temu towarzyszyło aresztowanie Żyłunowicza i likwidacja białoruskich instytucji (początek lutego 1919). Bolszewicy po utworzeniu rządu Litwy Sowieckiej (8.12.1918) i jej proklamowaniu (16.12.1918), zajęli Wilno (5.01.1919) i wówczas przyłączyli do nowej republiki gubernię mińską i grodzieńską, ogłaszając powstanie Litewsko-Białoruskiej Socjalistycznej Republiki Sowieckiej, tzw. Lit- Bieł, z rządem, na czele którego stanął W. Mickieviczius-Kapsukas (27.02.1919). Po kilku miesiącach, gdy sytuacja na froncie polskim uległa zmianie, Stalin rozwiązał rząd Lit-Biełu (16.07.1919).

Od lutego 1919 roku wojska polskie zaczęły zastępować armię niemiecką na wschodzie i wkrótce starły się z bolszewikami. Gdy Polacy zajęli Mińsk (8.08.1919), zezwolili na utworzenie Białoruskiej Komisji Wojskowej na czele z Pawłem Alaksiukiem (22.10) i Tymczasowego Białoruskiego Komitetu Narodowego, którego prezes Czesłau Pruszynski, witając Piłsudskiego w Mińsku, bronił idei nie- podległości Białorusi obejmującej na wschodzie Smoleńszczyznę (19.09.1919). Zebrała się też ponownie Rada BNR (13.11.1919). Polacy zachowywali się jednak jak okupanci i powierzyli administrację Zarządowi Cywilnemu Ziem Wschodnich kierowanemu przez Jerzego Osmołowicza. ZCZW zgodził się na otwieranie i częściowe finansowanie szkół białoruskich jedynie na Mińszczyźnie (178 szkół podstawowych i 4 średnie) i nakazał ich zamykanie na Grodzieńszczyźnie i Wileńszczyźnie, co wiązało się z przewidywanymi granicami przyszłego państwa białoruskiego sfederowanego z Polską. Jednocześnie zbolszewizowani eserzy, w porozumieniu z rosyjskimi bolszewikami w Smoleńsku, infiltrowali mińską Komisję Wojskową oraz rozpoczęli działania partyzanckie.

Premier Anton Łuckiewicz przyjechał do Warszawy na rozmowy z Ignacym Paderewskim (1.09.1919}, a następnie udał się za nim do Paryża (listopad), gdyż miał nadzieję na uzyskanie oparcia dla BNR w państwie polskim. 20 listopada Piłsudski zaofiarował Łuckiewiczowi tylko autonomię kulturalną "w aktualnej sytuacji" i rozwój owego Piemontu białoruskiego odsuwał w przyszłość. Na drugim posiedzeniu Rady BNR (13.12.1919) doszło do rozłamu; grupa Łuckiewicza opuściła salę, by następnie ogłosić rozwiązanie Rady BNR i powołać Najwyższą Radę Białoruską (Losik, Rak-Michajłouski, Sierada), co oznaczało rezygnację na razie z aspiracji państwowych i ograniczenie się do akcji kulturalno-gospodarczej. Komunizująca większość Rady BNR opowiedziała się za niepodległością i wybrała premierem Łastouskiego. Wydał on proklamację wzywającą do walki z "polskimi okupantami". Piłsudski kazał wówczas aresztować jego zwolenników, ale Łastouskiemu powiodła się ucieczka na Litwę kowieńską, gdzie utworzył on prolitewski rząd z poparciem przewodniczącego Rady BNR Piotra Kreczeuskiego i zgodził się na federację z Litwą w zamian za białoruską autonomię dla regionu wileńskiego ("Wschodnia Litwa"). Utworzył też białoruską dywizję, która wraz z armią litewską walczyła przeciw Polsce.

W lutym 1920 roku Łuckiewicz złożył dymisję i wyjechał do Wilna, zaś Iwanouski, wówczas rektor Białoruskiego Instytutu Pedagogicznego, został upoważniony przez organizacje białoruskie do pertraktacji z Polakami. W Mińsku ośmioosobowa grupa białoruska (m.in. Iwanouski, Losik, Sierada, Smolicz, ks. Adam Stankiewicz) spotkała się z delegacją polską, którą kierował Leon Wasilewski. Zgodzono się, że cała Białoruś wejdzie w skład Polski (w granicach z 1772 roku). Oznaczało to, że strona polska odrzuca propozycję złożoną i przez Lenina ustanowienia granicy z Rosją Sowiecką na Dźwinie, Ulle i Berezynie, co byłoby równoznaczne z podziałem Białorusi. Strona białoruska uzyskała subsydia na rozwój szkolnictwa białoruskiego na Mińszczyźnie. Przyszłość Białorusi miała zostać zbudowana w oparciu o Polskę, która gwarantowałaby narodowi białoruskiemu pełnię rozwoju. Białoruskiej Komisji Wojskowej nie powiodło się stworzenie oddziałów białoruskich ze względu na nikłe zainteresowanie ludności.

Pod naciskiem ofensywy bolszewickiej Polacy opuścili Mińsk (11.07.1920), ale w październiku powrócili do miasta. W tym czasie Sowieci postanowili zagrać przeciw Polsce kartą białoruską i po zawarciu pokoju z Litwą, reaktywowali Białoruską SRS na czele z Żyłunowiczem (1.08.1920). Obejmowała ona początkowo tylko Mińszczyznę i liczyła 1,2 mln mieszkańców. Na rokowaniach pokojowych w Rydze (wrzesień-październik) Rosja chciała wprawdzie zrezygnować z Mińszczyzny na rzecz Polski w zamian za uznanie przez nią Ukraińskiej SRS, ale endecja nie dopuściła do przyłączenia tych terenów z obawy przed niemożnością ich polonizacji, zwłaszcza, że większość ich mieszkańców była prawosławna.

Gdy w życie weszło zawieszenie broni między Polską i Rosją Sowiecką (18-19.1 0.1920), armia polska zajęła Słuck i tolerowała organizujące się tu władze białoruskie, ale wkrótce musiała wycofać się na linię demarkacyjną ustaloną w Rydze. Generał Stanisław Bułak- Bałachowicz, który walczył przeciw bolszewikom po stronie polskiej, zaczął organizować oddziały białoruskie w rejonie Mozyrza. Na wy zwolonych w listopadzie terenach władzę miał objąć Białoruski Komitet Polityczny (Pawieł Alaksiuk), ale wkrótce razem z oddziałami Bałachowicza został wyparty do Polski (28-30.11). Zjazd delegatów chłopskich w Słucku uznał władzę BNR (14-15.11.1920), ale oddziały białoruskie, po walkach z bolszewikami toczonych od 27 listopada, musiały wycofać się na stronę polską, gdzie zostały rozbrojone (28.12.1920). Cicha pomoc polska dla "powstania słuckiego" była zbyt skromna.

Wacłau Iwanouski (wraz ze swymi braćmi Jerzym i Stanisławem) wszedł w skład rządu Litwy Środkowej, żywiąc nadzieję na stworzenie kantonu białoruskiego na Wileńszczyźnie. Działał on z upoważnienia wileńskiego Białoruskiego Komitetu Narodowego (10.10.1920), który jednak szybko odciął się od swej decyzji i Iwanouski podał się do dymisji (grudzień), gdy stało się jasne, że traktat ryski będzie podpisany. Podzielił on Białoruś na część sowiecką i polską (13.03.1921).

W okresie wojny domowej i w latach dwudziestych bolszewicy stanęli wobec niebezpiecznej dla siebie konkurencji rodzących się ruchów narodowo-demokratycznych młodych narodów chłopskich. Upadek starego porządku stworzył pustkę, którą równie dobrze mogły zająć partie narodowe bądź nacjonalistyczne. By nie dopuścić do skrystalizowania się tych pierwszych i samemu zająć ideologiczną próżnię, nie wystarczyły represje, ale bolszewicy musieli sami przybrać barwy narodowe, by nie wykorzystał ich nikt inny. Stąd zjawisko komunizmu narodowego, z którego po umocnieniu się władzy można już było usunąć niepotrzebny teraz element lokalny. O ile jeszcze w roku 1920 rosyjscy bolszewicy rozstrzelali narodowego komunistę białoruskiego Fabiana Szantyra, o tyle już 1921 roku rozpoczęli politykę narodową. W 1927 roku białoruskiemu nadano status języka państwowego, a rosyjski potraktowano jako język obcy i utworzono jedną dywizję z komendami wydawanymi w języku białoruskim.

Zmiany te spowodowały, że przebywająca w Berlinie rada ministrów BNR postanowiła w toku negocjacji z GPU i Żyłunowiczem zakończyć istnienie rządu BNR i uznać Mińsk za "jedyne centrum odrodzenia narodowo-państwowego Białorusi" (25.10.1925). Część działaczy powróciła na Białoruś; Losik został dyrektorem Instytutu Języka, Sieradę mianowano sekretarzem naukowym Instytutu Gospodarki Wiejskiej, a Łastouskiego dyrektorem Białoruskiego Muzeum Państwowego (1927). Od 1923 roku OGPU prowadziło jednak sprawę "białoruskiego ruchu szowinistycznego" i likwidacja działaczy BNR była kwestią czasu.

Odwrót od polityki komunizmu narodowego rozpoczął się w 1928 roku, a pierwsza fala aresztowań w 1930 roku. Rozbito wówczas grupę literacką "Uzwyszsza" - "Wzniosłość" (Adam Babareka, Uładzimier Dubouka, Jazep Puszcza), do której nie należał żaden komunista. Prof. Uładzimir Ihnatouski zastrzelił się 20 lutego 1931 roku, tuż przed spodziewanym aresztowaniem przez GPU, które chciało wykreować go na przywódcę rzekomo istniejącego tajnego Związku Wyzwolenia Białorusi i rozprawić się z niekomunistycznymi twórcami. Między lutym a sierpniem 1930 roku aresztowano 108 osób należących do świata kultury i byłych działaczy BNR. W czasie śledztwa młodzi poeci nie przyznali się jednak do niczego, natomiast po samobójstwie Ihnatouskiego starzy pisarze wycofali swe zeznania i GPU nie mogło zorganizować procesu pokazowego. W rezultacie skazano na kary po 5 lat łagru jedynie 5 osób (w tym narodowego komunistę Źmitara Pryszczepawa, który sprzeciwił się kolektywizacji), większość aresztowanych zesłano na kilka lat, a niektórych nawet zwolniono. Druga fala aresztów w 1933 roku ostatecznie rozprawiła się z reprezentantami tendencji narodowo-demokratycznych, zaś trzecia w 1936 roku zlikwidowała narodowych komunistów. Wprowadzono też zmiany w ortografii białoruskiej, upodobniając ją do pisowni rosyjskiej (1933).

Przywódców BNR rozstrzelano w więzieniach (Łastouskiego w Saratowie w 1938 roku, Smolicza w Omsku w 1938 roku), o ile sami nie zmarli w obozach (Zajac w 1935 roku, Losik w 1940 roku, los Sierady jest nieznany). Łuckiewicz, aresztowany w Wilnie w 1939 roku, zmarł w łagrze w 1946 roku, zaś Jezawitau, aresztowany przez kontrwywiad sowiecki w Niemczech w kwietniu 1945 roku, zmarł w 1946 roku. Terror lat 1930-tych pochłonął na Białorusi co najmniej 1,8 miliona istnień.

Białoruska Autokefaliczna Cerkiew Prawosławna - BACP istniała niecałe trzy lata (9-10.08.1927 do 1930); G PU aresztowało wszystkich jej duchownych, zniszczyło 2500 cerkwi i 23 klasztory. Próba odbudowy BACP w okresie okupacji niemieckiej (1941-1944) była jedynie epizodem.

We wrześniu 1921 roku biskupi Jerzy Jarosławski i Dionizy Weledyński uzyskali od patriarchy moskiewskiego Tichona zgodę na autokefalię dla Cerkwi prawosławnej w Polsce; którą władze Rzeczpospolitej ogłosiły 17 września 1925 roku. Na terenach białoruskich Cerkiew liczyła 495 parafii i 148 filii, z tego prawie połowa przypadała na województwo poleskie (222 parafie i 84 filie). Już wcześniej cerkiew podporządkowano Ministerstwu Wyznań Religijnych i Oświecenia Publicznego, zezwalając jednocześnie na sporządzanie akt stanu cywilnego po białorusku i po polsku (3,0.01.1922). Kazania i nauka religii, mimo żądań działaczy białoruskich; nadal jednak odbywała się po rosyjsku, gdyż Rosjanie stanowili większość duchownych i do biało rutenizacji odnosili się wrogo. Ministerstwo wahało się między białorutenizacją a repolonizacją życia cerkiewnego (1923). Wreszcie zaleciło powolną białorutenizację Cerkwi (1928), lecz kazania po białorusku wygłaszane były sporadycznie. Władze udzieliły jeszcze poparcia powołanemu w marcu 1930 roku Białoruskiemu Centralnemu Komitetowi Prawosławnych w jego dążeniach do białorutenizacji Cerkwi, ale ostatecznie opowiedziały się za jej polonizacją (1938). Polityka rządu była dwuznaczna i niezdecydowana, gdyż z jednej strony starano się zderusyfikować Cerkiew, czemu służyłoby wprowadzenie języka białoruskiego, a z drugiej obawiano się, by Kościół prawosławny nie przekształcił się w ostoję ruchu (białoruskiego lub ukraińskiego) i dlatego ostatecznie faktycznie zakazano posługiwania się białoruskim na lekcjach religii i wybrano politykę asymilacji narodowej.

W latach 192O-tych narodowi komuniści białoruscy mieli znaczne wpływy po polskiej stronie granicy. Do 1924 roku działały tu oddziały partyzanckie przysyłane przez bolszewików oraz partyzantka białoruska pozostająca w kontakcie z Łastouskim ("Skonorocha"). Ruch białoruski był niezwykle radykalny ze względu na swój skład społeczny (biedne chłopstwo) i brak tradycji narodowej wśród tworzącej się dopiero inteligencji, która łatwo przejmowała hasła komunistyczne. Napływ polskich osadników i administracji (ok. 300 tysięcy), uprzywilejowanie Polaków przy reformie rolnej i polskie prześladowania przysparzały tylko zwolenników obozowi komunistycznemu i osłabiały białoruską chadecję, która również była represjonowana. Do bolszewickiego nurtu, oprócz Komunistycznej Partii Zachodniej Białorusi, należała sterowana przez nią Białoruska Włościańsko-Robotnicza Hromada (1925-1927). Ta 1 OD-tysięczna organizacja chłopska stawiała sobie za cel rewolucję socjalną i zjednoczenie ziem białoruskich, przez które rozumiała przyłączenie całej Białorusi do jej części sowieckiej. Hromada została zdelegalizowana, a jej przywódców aresztowano i następnie deportowano do ZSRS, gdzie zostali zgładzeni przez NKWD (m.in. Bronisław Taraszkiewicz).

Drugi nurt polityki białoruskiej w Polsce tworzyła katolicka i prawosławna chadecja, wśród której również działały wtyczki komunistyczne. Katolicka Białoruska Chrześcijańska Demokracja (ks. Adam Stankiewicz, ks. Wincenty Hadleuski), założona w 1926 roku, przewidywała utworzenie zjednoczonego i niezależnego państwa białoruskiego, a do tego czasu prowadziła walkę o równouprawnienie Białorusinów w Polsce, o prawa językowe i reformę rolną bez wykupu. Prawosławny Białoruski Związek Włościański i Białoruskie Zjednoczenie Demokratyczne połączyły się w 1936 roku z Białoruską Chrześcijańską Demokracją w Białoruskie Zjednoczenie Ludowe - BNA (J. Paźniak, St. Hrynkiewicz), które przyjęło program socjalistyczny. BNA współpracowało z komunistami w białoruskich instytucjach oświatowych i gospodarczych, co spowodowało odejście z organizacji ks. W. Hadleuskiego.

Białorusini zdobywali w Sejmie polskim od 15 mandatów poselskich i 3 senatorskich (1922) do odpowiednio 10 i 2 (1928) na około 2 miliony ludności białoruskiej żyjącej w Polsce. Znaczna część Białorusinów znajdowała się jeszcze na etapie przednarodowym, wielu określało się jako "tutejsi" (na Polesiu 707 tysięcy w 1931 roku) i identyfikowało się wyłącznie w kategoriach wyznaniowych, przy czym katolików określano jako "ludzi polskiej wiary lub Polaków", natomiast prawosławnych jako "ludzi ruskiej wiary". Prawosławni stanowili 57,4% ludności Białorusi Zachodniej, natomiast polski za język ojczysty deklarowało 38,8%, jidisz 8,4%, ukraiński i rosyjski po 1 %, zaś białoruski, ruski i "tutejszy" w sumie 48..7% mieszkańców terenów białoruskich Rzeczpospolitej (1931). Spis ludności nie był jednak wiarygodny. Język "tutejszy" lub "prosty" oznaczał wiele gwar wiejskich o różnym stopniu zbliżenia do białoruskiego lub polskiego. Jerzy Turonek szacuje, że ludność białoruskojęzyczna stanowiła w 1939 roku 65% mieszkańców Białorusi Zachodniej. Część z niej nie uważała się jednak za Białorusinów w sensie narodowym. Według szacunku Jerzego Tomaszewskiego Białorusini stanowili w roku 1931 około 16% mieszkańców województwa białostockiego (Polacy 68%),32% wileńskiego (Polacy 50%),58% nowogródzkiego (Polacy 35%) i 58% poleskiego (Polacy 11 %). Władze polskie dążyły do asymilacji narodowej Białorusinów; z 400 szkół i 5 gimnazjów białoruskich w roku 1920, po 4 latach pozostało już tylko 40 szkół i 4 gimnazja bez praw państwowych.

Okupacja Białorusi Zachodniej przez ZSRS (1939-1941) przy- niosła równouprawnienie Białorusinów i Polaków w niewolnictwie, co jednak dla tych pierwszych oznaczało zakończenie przymusowej polonizacji, a nawet początek białorutenizacji instytucji państwowych. Białorusini przyjęli więc zmianę ustroju pozytywnie. Około 5% deportowanych w głąb ZSRS stanowili jednak działacze białoruscy.

Wraz ze zbliżaniem się wojny niemiecko-polskiej Białorusini orientowali się na Niemcy, mając nadzieję, że będą one kontynuowały politykę gen. Falkenhayna z czasów I wojny światowej.

Dr Iwan Jermaczenko i przewodniczący Rady BNR na uchodźstwie w Pradze, Wasil Zacharko, złożyli do Hitlera memoriał w sprawie białoruskiej (kwiecień 1939) i nawiązali kontakt z niemieckim MSZ, a później Alfredem Rosenbergiem, który został ministrem do spraw okupowanych obszarów wschodnich.

W Berlinie powstało Przedstawicielstwo Białoruskie (grudzień 1939), a następnie Białoruskie Centrum Narodowe - Centr (19.06.1941), kierowane przez Mikołaja Szczorsa i ks. W. Hadleuskiego (zamordowany przez Niemców w 1942 roku), zaś w Warszawie powołano Komitet Białoruski dla Generalnej Guberni (styczeń 1940), również pod prezesurą Szczorsa. Jego zwolennicy mieli nadzieję na utworzenie państwa białoruskiego pod protektoratem niemieckim i orientowali się na współpracę z Abwehrą i Sicherheitsdienst (SD) oraz dostarczali im ochotników - dywersantów wysyłanych do ZSRS.

Z grupą tą współzawodniczył Fabian Akinczyc, szef faszystów białoruskich, współpracujący z NSDAP od 1933 roku. Został on zlikwidowany przez partyzantów NKWD w marcu 1943 roku.

Czwarty ośrodek utworzyli chadecy: Wacłau Iwanouski, Janka Stankiewicz i Stanisław Hrynkiewicz z BNA. Orientowali się oni na aliantów i nie wykluczali federacji z Polską, ale chcieli wykorzystać okupację hitlerowską do opanowania przez Białorusinów administracji lokalnej i do utworzenia własnego wojska. Polska miała im posłużyć za pośrednika w sprawach białoruskich wobec aliantów. Stankiewicz zorganizował w konspiracji Partię Białoruskich Nacjonalistów - PBN (jesień 1940), by w jej imieniu występować wobec polskiego podziemia i Zachodu, zaś Iwanouski zgodził się zostać burmistrzem Mińska (listopad 1941) pod okupacją niemiecką. Pomógł on założyć tajną ekspozyturę wywiadu Komendy Głównej AK w zarządzie miasta by uwiarygodnić starania Stankiewicza o podjęcie rozmów z AK. Po zajęciu Białorusi przez Niemców (sierpień 1941 ), została ona podzielona na część wschodnią, która pozostała pod zarządem wojskowym oraz część zachodnią wraz z Mińskiem, czyli Generalny Komisariat Białorusi, na czele którego stanął, jako szef zarządu cywilnego generalny komisarz Białorusi Wilhelm Kube. Z powodu sytuacji na froncie podział ten przetrwał do nadejścia Armii Czerwonej, zaś Okręg Generalny Białoruś istniał tylko w teorii.

Administrację w zachodniej części opanowali Polacy, którzy wbrew stanowisku polskich władz podziemnych, często denuncjowali do Niemców białoruskich działaczy narodowych jako komunistów. Właściciele majątków powracali w niemieckiej asyście i dochodziło do akcji odwetowych wobec białoruskich chłopów. Na Wschodzie natomiast w administracji znaleźli się w dużej mierze Białorusini. Tworzenie białoruskiego aparatu popierała SD. Członkowie grupy Szczorsa uzyskali stanowiska w administracji Mińszczyzny, choć nie doszło do utworzenia białoruskiego państwa, na co mieli oni nadzieję.

W 1943 roku Niemcy, za sprawą SD, zaczęli usuwać urzędników polskich jako element niepewny, dzięki czemu udział Białorusinów w administracji Generalnego Komisariatu wzrósł do 80%, a w tamtejszej policji do 60%. AK odpowiedziała na to antybiałoruskim terrorem, przede wszystkim w okręgu lidzkim (1943/1944).

Władze sowieckie uciekając z Białorusi, pozostawiły kadrowe oddziały partyzanckie, ale ruch oporu kierowany z Moskwy na szerszą skalę rozpoczął się dopiero w połowie 1942 roku. W styczniu 1943 roku partyzantka sowiecka liczyła 56,7 tysięcy osób (w tym 45,6 tysięcy na Białorusi Wschodniej), a w grudniu tegoż roku już 153 tysiące (w tym 116,7 tysięcy na Białorusi Wschodniej). W 1943 roku z niemieckich formacji pomocniczych zdezerterowało do partyzantki sowieckiej 12 tysięcy osób. NKWD kontrolowało 30% obszaru Białorusi. Stosowało ono taktykę spalonej ziemi oraz rozstrzeliwało, zwłaszcza w 1942 roku, osoby współpracujące z Niemcami w jakikolwiek sposób (nauczyciele, chłopi dostarczający kontyngentów, pracownicy administracyjni).

Kube popierał białoruski ruch narodowy, dążąc do wyeliminowania wpływów polskich i rosyjskich. Chciał on dzięki porozumieniu ze społeczeństwem uzyskać jego poparcie dla Niemiec i dlatego jego koncesje wykraczały poza instrukcje Berlina. Otwarto szkolnictwo białoruskie. W szkołach, w miejscowościach o większości polskiej, wykładano po polsku ale nauczano też języka białoruskiego. Do szkół podstawowych, które zatrudniły około 10 tysięcy nauczycieli, uczęszczało 346 tysięcy dzieci (1941/1942). W 1943 roku działało 30 szkół ponadpodstawowych, w Mohylewie otwarto Instytut Medyczny (13.06.1943) oraz zezwolono na powstanie Białoruskiego Towarzystwa Naukowego (27.06.1943). Kube nakazał parcelację kołchozów (wiosna 1942) oraz poparł białorutenizację Kościoła katolickiego i Cerkwi Prawosławnej. Według wzorca Hitlerjugend założono Związek Młodzieży Białoruskiej - SBM (22.06.1943), który osiągnął 100 tysięcy członków w połowie 1944 roku.

Gdy Szczors, rozczarowany niemieckimi koncesjami, nie chciał zająć stanowiska w zarządzie cywilnym Białorusi Zachodniej, Kube mianował szefem administracji obwodu mińskiego (wrzesień 1941) prof. Radasława Astrouskiego, byłego dyrektora gimnazjum białoruskiego w Wilnie (1924-1936), który najpierw współpracował z komunistami (1924-1926), a po pobycie w polskim więzieniu (1927), z sanacją (1928-1936). Astrouski, mimo iż był zbliżony do grupy Szczorsa, zajmował odrębną pozycję i prowadził własną politykę. Do najwyższego stanowiska na Białorusi aspirował także Jermaczenko, który po przybyciu do Mińska zmusił Astrouskiego do dymisji, gdyż dysponował informacjami o jego kompromitującej przeszłości (współpraca z komunistami i sanacją). Astrouski wycofał się więc do Smoleńska, gdzie działał w porozumieniu i pod opieką SD (październik 1941).

Już w czasie swego okresu smoleńskiego Astrouski nawiązał kontakt z AK w Warszawie i proponował, w imieniu Centru Szczorsa, rozpoczęcie negocjacji w sprawie przyszłej federacji białorusko-polskiej i polskiej pomocy w tworzeniu państwowości białoruskiej (21.11.1942), ale KG AK zignorowała te propozycje jako pochodzące od osoby niewiarygodnej z powodu swej kolaboracji z Niemcami.

Doszło natomiast do rokowań z grupą Iwanouskiego za pośrednictwem Samuela Andrzeja Kostrowieckiego, który współredagował raport KG AK w kwestii białoruskiej dla premiera Władysława Sikorskiego (wiosna 1942). Rozmowy między Stankiewiczem (PBN) a przedstawicielami KG AK i Delegatury prowadzono w lipcu 1942 roku w Mińsku i w styczniu 1943 roku w Warszawie. Po zjednoczeniu PBN z kilku mniejszymi ugrupowaniami prozachodnimi, m.in. z Białoruskim Zjednoczeniem Ludowym Hrynkiewicza, i powołaniu Białoruskiego Zjednoczenia Narodowo-Demokratyczego - BNDA (lato 1943), Stankiewicz i Hrynkiewicz kontynuowali w jego imieniu rokowania ze stroną polską w Wilnie (październik-grudzień 1943). Białorusini proponowali stworzenie państwa federacyjnego ze wspólnym MSZ, przy czym granica między obu republikami przebiegałaby na linii Curzona. Strona polska proponowała autonomię kulturalną i inne koncesje dla Białorusinów, ale w ramach państwa polskiego i nie godziła się na zmianę granic. Porozumienie osiągnięto natomiast w sprawie udziału Białorusinów w AK (w Nowogródzkim stanowili oni 40% stanu AK).

W październiku 1941 roku Rosenberg mianował Jermaczenkę kierownikiem Białoruskiej Samopomocy Ludowej - BNS, którą wkrótce oficjalnie powołał Kube (22.10.1941). BNS miała zajmować się opieką zdrowotną, szkolnictwem i pomocą społeczną, ale Kube zezwolił także na powołanie wydziału wojskowego (Franciszak Kuszel). BNS stworzyła własny aparat zmieszany z administracją niemiecką. W chwili swego największego rozwoju Samopomoc liczyła 30 tys. członków (październik 1942).

Kube mianował Jermaczenkę "mężem zaufania narodu białoruskiego reprezentowanego przez BNS" oraz zapowiedział utworzenie Wolnego Korpusu Białoruskiej Samoobrony - BSA (29.06.1942), który miałby podlegać Radzie Głównej BNS, wybranej nieoficjalnie jeszcze 26 stycznia, a teraz zatwierdzonej (lipiec 1942). Przewodniczącym Rady Głównej BNS, pomyślanej jako centralny białoruski organ kierowniczy, został również Jermaczenko. Wraz z mężami zaufania przy Komisariacie Generalnym i komisariatach okręgowych, Rada Główna BNS tworzyła podstawę do stworzenia białoruskiej administracji. Dowódcą BSA, do której zgłosiło się 15 tysięcy ochotników, mianowano także Jermaczenkę (15.07.1942). Korpus BSA był jednostką białoruską, odrębną od białoruskich batalionów policji do- wodzonych przez oficerów niemieckich. Władze policyjne traktowały BSA nieufnie, choć miała ona służyć do walki z partyzantką sowiecką.

Z powodu swej probiałoruskiej polityki Kube znalazł się w konflikcie z SS i Heinrichem Himmlerem, szefem Głównego Urzędu Bezpieczeństwa Rzeszy - RSHA, tym bardziej, że nie uzyskał wystarczającego poparcia od Alfreda Rosenberga, ministra Rzeszy do spraw okupowanych obszarów wschodnich. Kube przeciwstawiał się akcjom pacyfikacyjnym, które pociągnęły 100 tysięcy ofiar cywilnych (1942-1943), gdyż obracały one wniwecz jego starania. Protestował w Berlinie przeciwko bezsensownym mordom i grabieżom. SS uważała natomiast, że ruch białoruski jest zbyt słaby i niepotrzebny, zaś jego popieranie pomaga w istocie partyzantce sowieckiej.

Na żądanie Himmlera odesłano Jermaczenkę do Pragi (27.04.1943), a uprawnienia BNS ograniczono do pomocy społecznej i opieki zdrowotnej (marzec 1943). Rozwiązano też BSA, a jej żołnierzy wcielono do policji. Kube próbował ratować swoją politykę i powołał wówczas Komitet Zaufania jako symboliczne przedstawicielstwo białoruskie (27.06.1943). Jego przewodniczącym mianował Iwanouskiego. Kube zginął w zamachu (21/22.09.1943), przygotowanym prawdopodobnie przez SS lub dokonanym przez NKWD za wiedzą SS. Na jego stanowisko mianowano szefa SS i policji na Białorusi i przeciwnika popierania ruchu białoruskiego, Kurta von Gottberga. Niebawem również Iwanouski zmarł w wyniku zamachu (7.12.1943) dokonanego za wiedzą SS prawdopodobnie przez ludzi Astrouskiego.

Gdy Armia Czerwona zajęła część Białorusi (wrzesień 1 943 - styczeń 1944), a klęski na froncie stały się niezwykle dotkliwe, Gottberg, postanowił posłużyć się ruchem białoruskim w zwalczaniu partyzantki sowieckiej. Astrouski natomiast, licząc na III wojnę światową, chciał uzyskać własne siły zbrojne, które po wycofaniu się do Niemiec i klęsce Rzeszy przeszłyby na stronę zachodnich aliantów, by w przyszłym konflikcie walczyć u ich boku przeciwko Sowietom.

Dotychczas w Generalnym Komisariacie Białorusi Białorusini służyli w batalionach policyjnych utworzonych na miejsce BSA (około 2 tysiące ludzi w lutym 1944 roku), w policji porządkowej (około 20 tysięcy), w batalionie ochrony kolei (1 tysiąc) i w batalionie pozostającym w dyspozycji SD (1 tysiąc); również na wschodniej Białorusi (tj. pod zarządem wojskowym) około 25 tysięcy Białorusinów służyło w podobnych formacjach.

Gottberg zapowiedział utworzenie przedstawicielstwa białoruskiego w formie Białoruskiej Centralnej Rady - BCR i mianował jej prezydentem Astrouskiego (21.12.1943), a dopiero później jej pozostałych 13 członków (22.01.1944). Wydział wojskowy objął ponownie Kuszel. BCR miała przeprowadzić mobililację do Białoruskiej Obrony Krajowej - BKA, nakazaną przez Gottberga na części terytorium białoruskiego (23.02.1944). W sumie do BKA zgłosiło się ponad 40 tysięcy z czego do wojska przyjęto 22 tysiące ochotników.

Był to już okres, kiedy Niemcy tolerowali działalność AK, a nawet pomagali w jej dozbrojeniu w nadziei na wspólną walkę z NKWD i dlatego na części obszaru białoruskiego pozwolili przeprowadzić mobilizację do oddziałów AK (1943/1944), tym bardziej, że od roku 1943 partyzanci NKWD atakowali i likwidowali oddziały AK. Walki te powodowały również ofiary wśród ludności białoruskiej, wspomagającej partyzantkę sowiecką.

Astrouski widział konieczność oparcia Białorusi o Polskę w wypadku wybuchu III wojny światowej. Dlatego w styczniu 1944 roku wezwał wszystkie narody Białorusi, a zatem również Polaków, do wspólnej walki z bolszewikami. W kwietniu wysłannik Astrouskiego, Adam Demidecki-Demidowicz zaproponował federację białorusko-polską, utworzenie przedstawicielstwa białoruskiego przy rządzie polskim w Londynie i reprezentowanie przez Rzeczpospolitą Białorusinów wobec Zachodu. Koncepcja Astrouskiego nie różniła się więc zasadniczo od wcześniej omawianego stanowiska BNDA w kwestii białorusko-polskiej. KG AK wypowiedziała się wprawdzie za współpracą z Astrouskim i Kuszlem (20.05.1944), ale był to pomysł nierealistyczny wobec różnicy interesów (granica ryska) i sytuacji międzynarodowej.

BCR zdążyła jeszcze, przy pomocy SD, zwołać II Kongres Ogólnobiałoruski, który ogłosił zerwanie wszelkich więzów z Rosją i ZSRS nie proklamując jednocześnie niepodległości Białorusi, stwierdzono natomiast, że BCR i prezydent Astrouski są "jedynym prawnym przedstawicielem narodu" (27.06.1944). Nie miało to już żadnego realnego znaczenia wobec zmian na froncie, ale posłużyło później emigracji do stworzenia mitu o odrodzonej dzięki BCR państwowości białoruskiej. Gdy Armia Czerwona zajmowała Białoruś (Mińsk, 3.07; Grodno, 16.07.1944), BKA została zdemobilizowana lub rozpadła się, natomiast BCR ewakuowała się do Prus Wschodnich, a następnie do Berlina. Po zakończeniu II wojny światowej BCR działała na emigracji.

Liczbę cywilnych ofiar terroru hitlerowskiego na Białorusi ocenia się obecnie na 700 - 750 tysięcy.

Po wojnie antysowiecka partyzantka w lasach Białorusi działała jeszcze w latach 1950-tych.

Autor publikacji