Przystępując do naświetlenia genezy i rozwoju koncepcji prometejskiej oraz przodującej roli polskiej w tej akcji - należy przede wszystkim poczynić następujące skonstatowania:
l. Twórcą i duszą koncepcji prometejskiej był Marszałek Piłsudski, który jeszcze w roku 1904, w memoriale wystosowanym do rządu japońskiego zwrócił uwagę na konieczność wykorzystania w walce z Rosją licznych narodów nierosyjskich, zamieszkałych w basenach bałtyckim i czarnomorsko-kaspijskim, podkreślając, że naród polski, z tytułu swej przeszłości historycznej, zamiłowania do wolności i najbardziej zdecydowanej postawy względem zaborców - w walce tej niewątpliwie zajmie czołowe stanowisko, pociągnie za sobą proces emancypacyjny innych narodów uciśnionych przez Rosję. Na specjalną uwagę zasługuje następujący wyjątek z jego memoriału:
„Ta siła Polski i jej znaczenie wśród części składowych państwa rosyjskiego daje nam śmiałość stawiania sobie jako celu politycznego - rozbicie państwa rosyjskiego na główne części składowe i usamodzielnienie przemocą wcielonych w skład imperium krajów. Uważamy to nie tylko jako spełnienie kulturalnych dążeń naszej Ojczyzny do samodzielnego bytu, lecz i jako gwarancję tego bytu, gdyż Rosja pozbawiona swych podbojów, będzie o tyle osłabiona, że przestanie być groźnym i niebezpiecznym sąsiadem.”
2. Genezą ruchu prometejskiego jest odrodzenie narodowe, zapoczątkowane w końcu XIX stulecia wśród licznych narodów zamieszkałych imperium rosyjskie na gruncie procesu socjalnego, powodującego w Rosji procesy rewolucyjne. Nieomal wszystkie partie socjalistyczne, tworzone w środowiskach etnicznie nierosyjskich przyjęły charakter narodowy i do programu swojego na naczelnym miejscu wprowadziły hasło niepodległości. Do tych partii należy zaliczyć partie socjalistyczne: polską, ukraińską, fińską, łotewską, litewską, gruzińską, azerbejdżańską, które w dalszym rozwoju wypadków objęły prymat w ruchu niepodległościowym swoich narodów. Jakkolwiek we wszystkich tych krajach istniały organizacje o czysto narodowym charakterze, wyznające również niepodległość, to jednak partie socjalistyczne tych krajów właśnie dlatego, że wiązały spełnienie swych postulatów niepodległościowych z ruchem socjalnym w Rosji, z konieczności nabierały w swoich zewnętrznych programach więcej bezpośredniości i dynamizmu. W ostatecznym wyniku walki narody basenu bałtyckiego: Polska, Finlandia, Estonia, Łotwa i Litwa zdobyły i utrzymały swą niepodległość - narody basenu czarnomorsko-kaspijskiego: Ukraina, Don, Kubań, Krym, Gruzja, Azerbejdżan, Armenia, Północny Kaukaz, wyemancypowały się politycznie w okresie 1919-1921, utraciły jednak niepodległość wskutek dokonanego zaboru sowieckiego.
3. W latach 1917-1921 - w okresie wyzwalania się narodów w basenach bałtyckim i czarnomorsko-kaspijskim spod wpływów Rosji - Polska była jedynym państwem współdziałającym czynnie z tymi narodami, napotykając w swoich wysiłkach na sprzeciw Koalicji, która przez popieranie białych Rosjan - dążyła do odbudowy monolitu rosyjskiego. Nieco odmiennie zaznaczyły się w tym procesie tendencje Rzeszy Niemieckiej, która specyficznymi metodami politycznymi, pod osłoną wojsk okupacyjnych, ugruntowywała swoje wpływy na Północy (Litwa, Łotwa) - inspirowała na Ukrainie federację polityczną z Rosją (Skoropadski)1/, oraz przeprowadzała próby swojej hegemonii na Kaukazie wbrew interesom politycznym zaprzyjaźnionej z nią wówczas Turcji. Rzeczywiste intencje i cele oraz perfidia ówczesnej polityki niemieckiej zdemaskowane zostało ostatecznie przez traktat brzeski, zawarty z bolszewikami w 1918 roku.
4. Bezpośrednio po utracie niepodległości narodów basenu czarnomorsko-kaspijskiego i definitywnie dokonanego w 1921 roku zaboru przez Sowiety tych terenów, Polska była jedynym państwem w Europie, popierającym materialnie i moralnie tendencje polityczne emigracji prometejskiej. Dopiero po dojściu Hitlera do władzy (1934 rok)2/, zaznaczyło się silnie zainteresowanie tym problemem Rzeszy Niemieckiej - częściowe również Japonii oraz Włoch. Zaznaczyć jednak należy, że mimo wyraźnego uzewnętrznienia propagandowego tych zainteresowań ze strony niemieckiej i wytworzenia na tym odcinku niepożądanej dla nas konkurencji politycznej, reprezentowanej przez Niemcy, zasadniczo odbiegał od podstawowych założeń ideologicznych koncepcji prometejskich - w istocie swej stanowił elastyczną, koniunkturalną platformę dywersji, z możliwościami wykorzystania jej dla bieżących celów polityki niemieckiej w każdym kierunku. Kategorycznie muszę podkreślić, że na tym odcinku politycznym żadnych powiązań ani organizacyjnych, ani ideologicznych pomiędzy nami a Niemcami nie było, i że nasi przyjaciele polityczni w tym okresie współpracy otrzymali od nas wyraźnie sprecyzowane instrukcje - niewiązania się organizacyjnego z Niemcami, lecz wyłącznie wykorzystywania pośrednich możliwości propagandowych na tym terenie. Decyzja polityczna w tej sprawie opracowana była szczegółowo na piśmie w akcie służbowym E[kspozytury] 2 Oddz[iału] II Szt[abu] Gł[ównego] z 1935 r. Wypada mi zaznaczyć, że w tej tak bardzo naówczas skomplikowanej sytuacji politycznej, w której stanowisko Niemiec niewątpliwie silnie zaważyło na umysłach emigracji prometejskiej z nami związanej, kontrahenci prometejscy, reprezentujący autorytatywne przedstawicielstwa nacjonalne, wykazali dostateczną lojalność polityczną.
5. Polskie czynniki polityczne kierujące akcją prometejską na przestrzeni lat 1918- 1939 przestrzegały przez cały czas czynnej współpracy z wyzwalającymi się narodami prometejskimi a później z emigracją polityczną prometejską następujących tez i zasad:
a) Treścią podstawową koncepcji prometejskiej jest walka z każdym ustrojem Rosji imperialistycznej o zdobycie wolności narodów i utworzenie na terenach etnicznie nierosyjskich, obejmujących baseny bałtycki, czarnomorski i kaspijski szeregu państw niepodległych, stanowiących wspólny front obrony przed agresją rosyjską.
b) We wspólnej walce o te cele, we wzajemnym uszanowaniu suwerenności polityczno-państwowej i konieczności wspólnej obrony przed agresją imperializmu rosyjskiego - mieści się realny interes polityczny państw i narodów wchodzących w skład frontu prometejskiego na czele z Polską.
c) We wspólnym interesie solidarnych wysiłków realizacyjnych wyklucza się eksponowanie na zewnątrz wzajemnych sporów wewnętrznych i pretensji sąsiedzkich, stojąc na stanowisku, że głównym celem koncepcji prometejskiej jest zdobycie niepodległości państwowej, a dopiero na dalszym planie ewentualne rozpatrywanie spornych zagadnień. Zgodnie z tym stanowiskiem należy podkreślić, że w ramach polsko-ukraińskiego zagadnienia prometejskiego wyeliminowany był odcinek związany z postulatami politycznymi Ukraińców w Polsce. Stwierdzić mogę ponad wszelką wątpliwość, że politycy ukraińscy (petlurowcy)3/, występujący dość często z propozycjami organizacyjnego powiązania z akcją prometejską wewnętrznych organizacji politycznych ukraińskich, spotykali się z naszej strony z kategorycznym sprzeciwem. Nie znaczy to wcale, że nie byli oni wcale w kontakcie politycznym z politykami ukraińskimi z Wołynia i Małopolski Wschodniej i że nie mieli możliwości inspiracyjnych na tym odcinku politycznym. W każdym razie respektowali zasadę traktowania Wołynia i Małopolski Wschodniej jako integralnej części Rzeczpospolitej i jako terenów politycznych, sferę zainteresowań polskiej polityki wewnętrznej.
d) Istota polityczna, zawarta w zasadzie wzajemnego uszanowania suwerenności politycznej w imię wspólnego interesu politycznego powoduje konieczność traktowania wszystkich stron politycznych prometejskich, jako równych kontrahentów politycznych, tym samym nadaje akcji prometejskiej wyraźny charakter polityczny i wyklucza metodę agencyjnego charakteru współpracy. Ten pogląd był przez miarodajne czynniki polityczne polskie ściśle przestrzegany i niesłusznym jest twierdzenie, jakoby Sztab Polski traktował emigrację prometejską wyłącznie jako instrument polityczny dla doraźnych celów dywersji.
6. Koncepcja prometejska nie miała poparcia organizacyjnego ani też politycznego w poszczególnych partiach politycznych polskich zarówno na lewicy jak w centrum i na prawicy. Równocześnie należy stwierdzić, że również w obozie piłsudczykowskim ideologia ta miała dużo przeciwników, co zwłaszcza w ostatnich latach przed wojną wyraźnie się uzewnętrzniło w licznych polemikach publicystycznych. Natomiast obiektywnie należy stwierdzić, że w młodych kołach ND i w szeregach innych organizacjach młodzieżowych opozycyjnych, problem prometejski podejmowany był samorzutnie - pozytywnie, i zyskiwał zwolenników. Wystarczy przestudiować artykuły drukowane w ostatnich latach przed wojną, w takich pismach, jak "Prosto z mostu", "Kamena", "Zet", "Przegląd Katolicki", "Kultura Poznańska" i "Przełom", aby się przekonać jak głęboko utrwalać się zaczęły poglądy prometejskie w szerokich kołach Młodej Polski.
Współpracę polsko-prometejską, w której czynnik polski zajmował politycznie zawsze przodującą pozycję, wypada podzielić na pięć okresów charakterystycznych, uwarunkowanych wewnętrzną i zewnętrzną sytuacją polityczną.
Pierwszy okres obejmuje lata 1918-1921, w których Polska z jednej strony w wojnie z bolszewikami i Ukraińcami utrwala swoje granice na Kresach Wschodnich, z drugiej zaś wyrównuje swoje porachunki z Niemcami na Zachodzie poprzez powstania poznańskie, śląskie oraz partycypuje w akcjach plebiscytowych w Warmii i Mazurach, na Śląsku Cieszyńskim, na Spiszu i Orawie.
W tym okresie w basenie bałtyckim odradzają się państwowo Finlandia, Estonia, Litwa i Łotwa, w stosunku do których Polska jako jedna z pierwszych państw występuje z propozycją uznania ich egzystencji politycznej de facto i de iure, podkreślając bardzo wyraźnie na przykładzie łotewskim pełne uszanowanie ich suwerenności państwowej.
W basenie czarnomorsko-kaspijskim emancypują się kolejno: Ukraina, Krym, Gruzja, Azerbejdżan, Don, Kubań, oraz północny Kaukaz, równocześnie przejawiają się tendencje odrodzenia narodowego Idei-Uralu4/ i Turkiestanu, ograniczając jednak wyłącznie do zwołania tzw. Zgromadzeń Narodowych. Do istotnych aktów politycznych, dokumentujących rolę Polski w odrodzeniowym procesie prometejskim na Południu zaliczyć należy: zawarcie polsko-ukraińskiego sojuszu wojskowego i politycznego (tzw. "umowa warszawska")5/, wyprawa Piłsudskiego na Kijów (wyraz związania operacji wojskowych z politycznymi podstawami prometejskimi)6/, wyznaczenie posła Rzeczpospolitej na Ukrainie,7/ akredytowanie posła Polski na Kaukazie, wyznaczenie Misji Wojskowej na Kaukaz,8/ zwrócenie się prezydenta Tatarskiego Zgromadzenia Narodowego na Krymie do Ligi Narodów z wnioskiem, aby Polska objęła protektorat nad Krymem.9’ Bezpośrednimi współpracownikami Marszałka Piłsudskiego w tym okresie politycznym byli: Jodko Witold,10/ Filipowicz Tytus,11/ śp. gen. Stachiewicz Julian,12/ śp. płk Sławek Walery,13/ płk Schaetzel Tadeusz,14/ śp. mjr Czarnecki, min. Zaleski August,15/ śp. min. Wasilewski Leon,16/ min. Józefski [właść. Józewski],17/ nacz[elnik] Wydz[iału] M.S.Z. Lukasiewicz,18/ śp. Hołówko Tadeusz,19/ dyr. Szumlakowski,20/ dyr[ektor] Dąbski ss, radca Arciszewski,21/ mjr Jędrzejewicz Wacław,22/ min. Kno11.23/
Drugi okres przypada na lata 1921-1923, w którym Polska po traktacie ryskim występuje na drogę realizacji państwowej wspólnie z państwami bałtyckimi, organizacje państwowe basenu czarnomorsko-kaspijskiego kolejno utrącają swoją niepodległość na skutek zaboru sowieckiego, autorytatywnie ich przedstawicielstwa wstępują zaś na emigrację, gdzie kontynuują swoją pracę polityczną. Ostatnie rządy i przedstawicielstwa polityczne państw prometejskich emigrują:
1. Rząd Ukraińskiej Republiki Ludowej - do Polski, Francji i Czechosłowacji.
2. Rząd Gruziński - do Francji.
3. Rząd Azerbejdżański - do Turcji.
4. Rządy kubański i doński - do Czechosłowacji.
5. Centrum Narodowe Góralskie - do Turcji.
6. Centrum Narodowe Ormiańskie - do Francji.
7. Centra Narodowe Tatarskie (Krym, IdeI-Ural, Turkiestan) - do Turcji, Francji i Polski.
W tym okresie Marszałek Piłsudski pozostaje jeszcze u władzy - początkowo w charakterze Naczelnika Państwa, później przejściowo jako szef Sztabu Głównego. W układzie personalnym polskich sił dyspozycyjnych w zasadzie nie zachodzą żadne zmiany, z tym że partycypują z urzędu w sprawach prometejskich ówcześni p.p. szefowie Sztabu Głównego: p. gen. Sikorski Władysław, p. gen. Haller Stanisław25/ oraz szef Oddziału II Sztabu Głównego płk dypl. Matuszewski.26/
Problem prometejski wchodzi na drogę współpracy Polski z emigracjami politycznymi, pozostającymi w kontakcie oficjalnym z Ministerstwem Spraw Zagranicznych, naszymi placówkami zagranicznymi w Stambule, w Bukareszcie, w Pradze, w Teheranie i Paryżu, oraz ze Sztabem Głównym. Już w roku 1922 przyjęta została do Armii Polskiej pierwsza grupa oficerów gruzińskich, proponowanych przez rząd gruziński.
Trzeci okres - lata 1923-1926, w którym Marszałek Piłsudski usunął się od władzy, jest okresem, w którym ówczesne rządy polskie wyeliminowały problem prometejski ze swojego programu politycznego. Wypada podkreślić, że w tym okresie bolszewicy w całej rozciągłości realizują tezy narodowościowe Stalina na terenach etnicznie nierosyjskich Imperium, przez powołanie do życia Autonomicznych Republik Narodowych, likwidując równocześnie ostatnie odruchy niepodległościowe elementów narodowych na tych terenach.
W tej fazie rozwoju stosunków politycznych kontaktują się nadal z emigracjami prometejskimi bez wiedzy i decyzji rządu: na odcinku wojska płk dypl. Schaetzel Tadeusz, śp. mjr dypl. Czarnecki i kpt. Suchanek Henryk27/ - na odcinku Ministerstwa Spraw Zagranicznych Nacz. Wydz. Wschodniego Łukasiewicz. Wyjątek pod względem politycznego traktowania ze strony autorytatywnych oficjalnych czynników rządowych stanowił odcinek gruziński, który miał poparcie polityczne zarówno u ówczesnego pana ministra spraw zagranicznych (min. Skrzyński)28/, jak i u pana szefa Sztabu Głównego (p. gen. Haller Stanisław).
Czwarty okres - lata 1926-1932 - od powrotu Marszałka Piłsudskiego do władzy do zawarcia paktu nieagresji z bolszewikami - to okres najbardziej zdecydowanej, organizacyjnej i aktywnej współpracy z organizacjami prometejskimi.
W roku 1927 problem prometejski jako temat polityczny zostaje organizacyjnie i referencko ustawiony zarówno w Ministerstwie Spraw Zagranicznych, jak i w Sztabie Głównym. W uprzednich bowiem okresach koncentrował się on w poszczególnych wyższych szczeblach osobowych, nie posiadał odpowiedniej stałej komórki referenckiej, przygotowującej i skupiającej potrzebne elementy. Nastąpiło obecnie ścisłe powiązanie i uzgodnienie współpracy pomiędzy Ministerstwem Spraw Zagranicznych i Sztabem Głównym, jako czynnikami bezpośrednio reprezentującymi politycznie temat prometejski, oraz z M.S. Wojsk. i M.S. Wewn., jako czynnikami pośrednio zahaczającymi o ten problem (wojsko - oficerowie kontraktowi i M.S. Wewn. - aspekt wewnętrznej polityki na odcinku ukraińskim).
Równocześnie przystąpiono na odcinku współpracy z narodowymi organizacjami prometejskimi do uporządkowania i unormowania elementów organizacyjnych i podstaw politycznych.
Z ważniejszych posunięć realizacyjnych oraz wydarzeń politycznych w omawianym okresie wymienić należy:
I. - na odcinku ogólnoprometejskim:
1. Utworzenie Instytutu Wschodniego w Warszawie z programem studiów Bliskiego i Dalekiego Wschodu - z równoczesnym potraktowaniem tej instytucji jako instrumentu politycznego dla spraw ogólnoprometejskich.
2. Powołanie do życia przy Instytucie Wschodnim w Warszawie Orientalistycznego Koła Młodych, jako organizacji młodzieżowej, poświęcającej się sprawom ogólnoprometejskim - z Ekspozyturami w Krakowie, Wilnie i Charbinie.
3. Stworzenie pisma "Wschód" (kwartalnik) poświęconego sprawom prometejskim.
4. Stworzenie stypendiów naukowych dla studentów prometejskich w Warszawie, Wilnie, Poznaniu, Krakowie, Paryżu, Berlinie, Kairze.
5. Stworzenie 4-ech klubów prometejskich: w Warszawie, Paryżu, Helsinkach i Charbinie.
6. Stworzenie w Paryżu i Helsinkach periodycznych czasopism (miesięcznik): "Promethee" i "Prometheus", jako organów dla propagandy zewnętrznej.
7. Nawiązanie współpracy z "France - Orient" w Paryżu.
II. - na odcinku ukraińskim:
1. Zorganizowanie Sztabu Ukraińskiego URL, obejmującego: Sekcję Org[anizująco]-Op[eracyjną] [?] (podporządkowana bezpośrednio śp. gen. Stachiewiczowi Julianowi), Sekcję Wywiadowczą (podporządkowana Wydz[iałowi] II - b[yłemu] Oddz[iałowi] II Szt[abu] Głównego D, Sekcję Propagandowo-Terenową (podporządkowana E[kspozyturze] Z. Oddz[iału] II Szt[abu] Gł[ównego]).
2. Powołanie oficerów ukraińskich (petlurowców) w charakterze oficerów kontraktowych do Armii Polskiej.
3. Stworzenie trzech oddzielnych agencji informacji prasowej: w Warszawie ("A. T. E."), w Paryżu ("Ofinor"), w Bukareszcie ("Ukraintag").
4. Stworzenie pisma "Biuletyn Polsko-Ukraiński".
5. Utworzenie w Warszawie Ukraińskiego Instytutu Naukowego.
6. Powołanie do życia Głównej Rady Ukraińskiej, centralizującej ośrodki emigracji petlurowskiej w krajach europejskich. W tym okresie odnotować należy na odcinku ukraińskim dwa zasadnicze wydarzenia polityczne:
a) zabójstwo w Paryżu przez bolszewików Atamana Petlury Symona (26 V 1926 r.)
b) proces Jefremowa w Kijowie (rok 1928) [rok 1930], wykazujący istnienie tajnej organizacji narodowej na Ukrainie, skontaktowanej z Rządem URL.29/
III. - na odcinku kaukaskim:
1. Zorganizowanie w Turcji i Iranie stałych placówek terenowych dla kontaktu z krajem na odcinkach: azerbejdżańskim, gruzińskim i góralskim (wymienić należy, że w tym okresie organizacja gruzińska przeprowadziła około 20 ekspedycji do kraju, organizacja góralska podtrzymywała regularny kontakt z krajem co najmniej raz na miesiąc).
2. Utworzenie Komitetu Narodowego Kaukaskiego, reprezentującego polityczną koncepcję państwową Kaukazu i opracowanie Konstytucji Konfederacji Kaukaskiej.
3. Powołanie do Armii Polskiej w charakterze oficerów kontraktowych dalszej grupy oficerów gruzińskich, ponadto Azerbejdżan i Górali Kaukaskich - na wnioski autorytatywnych przedstawicielstw narodowych.
W tym okresie odnotować należy na odcinku kaukaskim następujące wydarzenia polityczne:
a) zabójstwo w Paryżu przez bolszewików min. gruzińskiego Ramiszwili Noego (7 XII 1930).30/
b) enuncjacje Szałwy Eliawy, "sowieckiego gubernatora Kaukazu", stwierdzającego oficjalnie na kongresie komunistów gruzińskich w Tyflisie, w roku 1930, że niewątpliwie istniejący ruch nacjonalny na Kaukazie pozostaje pod wpływem Komitetu Narodowego Kaukaskiego (KNK).
Narastające na Kaukazie odruchy rewolucyjne (zwłaszcza w Azerbejdżanie) wykonują współdziałanie wszystkich narodowych czynników kaukaskich.
IV. - na odcinku tatarskim:
l. Rozwój akcji propagandy niepodległościowej na terenach IdeI-Uralu, Krymu i Turkiestanu oraz silnie rozwinięta polemika sowiecka z prasą prometejską.
2. Nawiązanie z tymi krajami łączności.
3. Bezpośredni udział w Wszechświatowym Kongresie Muzułmańskim w Jerozolimie (1929 rok),31/ którego aspekt polityczny, dzięki udziałowi prometejskich przedstawicieli (Szamil Said Bey32/, Ayas Ishaki33/) zwrócił się przeciw Rosji Sowieckiej. W tym okresie cała prasa muzułmańska, zwłaszcza w Egipcie i w Arabii prowadziła wytężoną akcję antysowiecką. Szamil Said Bey powołany został do centrum wykonawczego Kongresu w charakterze sekretarza.
Na odcinku krymskim należy odnotować bardzo charakterystyczne zjawiska stosowania metod "wallenrodyzmu" w akcjach politycznych kraju, co ujawnione zostało wyraźnie w znanym procesie Veli Ibrahimowa, skazanego na śmierć przez bolszewików. Również w procesie Sułtan Galijewa34/ (bezpośredniego współpracownika Stalina za czasów spełniania przez niego funkcji komisarza do spraw narodowościowych) wyszły na jaw bardzo charakterystyczne metody walki z reżimem sowieckim Tatarów Kazańskich i Turkiestanu.
V. - na odcinku kozackim:
Podkreślić należy skutecznie przeprowadzoną akcję propagandy zewnętrznej, dzięki której w dużym stopniu rozwinął się ruch separatystyczny wśród licznych ugrupowań politycznej emigracji kozackiej, wprowadzając do szeregów białej emigracji rosyjskiej znaczną dywersję polityczną.
W omawianym okresie politycznym ruch prometejski zetknął się z faktem odeń niezależnym, a który jednak odegrał w stosunku doń pewną rolę.
Na ten okres mianowicie przypada wzmożenie akcji dywersyjnej OUN w Polsce, popieranej wówczas zarówno przez Niemcy, jak i Czechosłowację, a nawet Litwę. Rezultatem tej akcji są liczne wystąpienia ekspropriacyjne i sabotażowe członków oddziałów bojowych OUN w Małopolsce Wschodniej, co w konsekwencji zadecydowało o znanej akcji pacyfikacyjnej na tym terenie.
W sprawie akcji pacyfikacyjnej stwierdzam:
1. Nie była ona w jakikolwiek sposób rozpatrywana przez referentów prometejskich ani z nimi uzgadniana przed powzięciem co do niej decyzji.
2. Wśród ludzi prowadzących politykę prometejską w M.S.Z. i w Sztabie Głównym nie spotykała się ona z przychylną oceną, jako zjawisko utrudniające z konieczności akcję prometejską.
3. Traktowana była przez nich z konieczności jako zabieg profilaktyczny, skierowany na odcinek wewnętrzno - polski, przy czym pomimo wspomnianych powyżej złych stron tego zabiegu dla akcji prometejskiej nie uznano go za zjawisko, mogące zachwiać podstawami tej akcji.
Bez porównania większym wstrząsem dla sfer prometejskich, zjawiskiem o wyjątkowo głębokim znaczeniu politycznym była tragiczna śmierć Tadeusza Hołówki, zamordowanego w Truskawcu przez członków oddziałów bojowych OUN we wrześniu35/ 1931 roku. Bez jakichkolwiek tendencji należy stwierdzić, że śmierć Tadeusza Hołówki wyjątkowo głęboko była odczutą w sferach prometejskich ukraińskich jako niepowetowana i bezprzykładna ofiara na rzecz nowej idei.
Przy okazji należy ogólnie stwierdzić, że w ustosunkowaniu się rządu polskiego do mniejszości narodowych w Polsce w ogóle, a w szczególności do zagadnienia ukraińskiego nie było w Polsce żadnej planowej, zdecydowanej i konstruktywnej polityki wewnętrznej. Skoro takiej polityki nie było, nie należało oczekiwać pozytywnych rezultatów. Ponieważ w orbicie Rzeczpospolitej posiadaliśmy około 6.000.000 Ukraińców, nie należy się dziwić, że przy braku konstruktywnej polityki wewnętrznej tzw. niebezpieczeństwo ukraińskie nie przyczyniło się do zrozumienia koncepcji prometejskiej, lecz przeciwnie, ułatwiało jej zwalczanie.
Zagadnienie ukraińskie było zresztą nie tylko zewnętrzną inspiracją dywersyjną niemiecką, ale w takim samym stopniu - w okresie zaś 1921-1931 w znacznie wyższym stopniu - przez politykę Sowietów, która z jednej strony komunizowała konsekwentnie nasze Kresy Wschodnie, z drugiej zaś przez "unaradawianie" życia w Ukrainie Sowieckiej, stwarzała wśród Ukraińców, obywateli polskich, silne nastroje prosowieckie, z których Ukraińcy wyleczyli się dopiero po znanych i dokuczliwych aktach eksterminacyjnych sowieckich, jakie nastąpiły w latach 1933-1938 (masowe przesiedlenia ludności, organizowany głód na Ukrainie, który wyniszczył około 5.000.000 ludzi, masowe areszty i egzekucje).
Omawiany okres polityczny cechuje znaczny udział osób polskich w pracach prometejskich, a mianowicie:
1. W Ministerstwie Spraw Zagranicznych: Nacz[elnik] Hołówko Tadeusz, Nacz[elnik] Schaetzel Tadeusz, poseł Hempel,36/ poseł Tarnowski37/, poseł Arciszewski, poseł Knoll, poseł Łukasiewicz, poseł Szumlakowski, radca Zaćwilichowski Stanisław,38/ radca Gawroński Jan,39/ radca Mostowski Henryk [Zygmunt],40/ radca Zaleski Władysław,41/ radca Wyszyński Kazimierz,42/ radca Dubicz Penther Karol,43/ referent Pelc Władysław,44/ referent Zalewski Ksawery,45/ referent Wolski Władysław,46/ referent Kurnicki Piotr,47/ radca Knoll Wacław.48/
2. W Sztabie Głównym: śp. gen. bryg. Stachiewicz Julian, płk dypl. Schaetzel Tadeusz, płk dypl. Pełczyński Tadeusz,49/ płk dypl. Englicht Józef,50/ mjr Charaszkiewicz Edmund, mjr Dąbrowski Włodzimierz, mjr Gliński Stanisław, mjr Krzymowski Jerzy,51/ mjr dypl. Krzewski,52/ kpt. Nowaczek Stefan, kpt. Rybczyński Jan,53/ por. Helcman Jan, radca Skarżyński Józef,54/ referent Piwnicki Eugeniusz,55/ referent Sipa Stefan,56/ por. Zaręba Antoni.
3. W Ministerstwie Spraw Wewnętrznych: Nacz. Suchenek Henryk [Suchanek-Suchecki Henryk], radca Laniewski Stanisław [Laniecki Stanisław],57/ radca Miśkiewicz Emil.
4. W Ministerstwie Oświaty: Nacz. Kawałkowski Aleksander,58/ dyr. Potocki,59/ radca Meyer Zdzisław, Znaniecki Juliusz, radca Miłobędzki Adam.
5. Na odcinku społeczno-politycznym: senator Siedlecki Stanisław (prezes Instytutu Wschodniego),60/ Wacław Sieroszewski,61/ ks. prałat Trzeciak,62/ ks. prałat Kwiatkowski Stanisław [Antoni Wincenty],63/ ks. Około - Kułak,64/ prof. Górka Olgierd (generalny sekretarz i dyrektor Instytutu Wschodniego),65/ Korwin-Pawłowski Stanisław (generalny sekretarz Instytutu Wschodniego),66/ nacz[elnik] Bielawski,67/ dyr[ektor] Paprocki Stanisław (dyrektor Instytutu Badań Spraw Mniejszości Narodowych),68/ min[ister] Wasilewski Leon, red[aktor] Bączkowski Włodzimierz,69/ red[aktor] Ibiański Feliks,70/ red[aktor] Łypacewicz,71/ dyr[ektor] Wielhorski Władysław (dyrektor Instytutu Badań Europy Wschodniej w Wilnie),72/ redaktor Świechowski Marian,73/ prof. Kucharzewski Jan,74/ prof. Handelsman Marcelil,75/ prof. Poniatowski,76/ prof. Kolankowski,77/ prof. Oskar Halecki,78/ prof. Zajączkowski,79/ prof. Ujejski,80/ prof. Szober,81/ Andrzej Strug,82/ poseł Malinowski,83/ Wielopolski Alfred,84/ redaktor Stpiczyński Wojciech, Łobodowski Józef,85/ prof. Zdziechowski Marian,86/ naczelnik Woydyno.87/
Poza tym, w tym okresie politycznym, dzięki wyjątkowej i wybitnej aktywności Tadeusza Hołówki w sprawach prometejskich partycypują pośrednio lub bezpośrednio ministrowie: Sławek, Prystor,88/ Zaleski August, Jędrzejewicz Janusz,89/ Jędrzejewicz Wacław, Pieracki Bronisław,90/ Koc Adam,91/ Starzyński Stefan,92/ Kościałkowski Marian.93/
Osobną pozycję inspiracji politycznej prometejskiej stanowiły prace ideowo- polityczne, reprezentowane przez Adama Skwarczyńskiego.94/
Ogólnie można scharakteryzować ten okres następująco: Sprzyjająca koniunktura polityczna wewnętrzna i zewnętrzna, posiadanie dostatecznych środków finansowych, a nade wszystko pełne i głębokie zaufanie wzajemne wszystkich osób partycypujących w pracy spowodowały wyjątkową aktywność działań prometejskich, tak w dziedzinie utrzymywania kontaktów z krajem, przeprowadzania propagandy w krajach prometejskich, jak i na odcinku prac politycznych emigracji prometejskiej, oraz propagandy zagranicznej.
Należy podkreślić, że w tym okresie odbywało się regularne omawianie prac prometejskich drogą zwoływania wspólnych konferencji, w których z reguły brali udział: nacz. Hołówko Tadeusz, gen. bryg. Stachiewicz Julian, płk dypl. Schaetzel Tadeusz, nacz. Suchenek Henryk, mjr Charaszkiewicz Edmund i odpowiedni referent M.S.Z. Na tych konferencjach składałem obszerne sprawozdanie z prac dokonanych, po czym następowała dyskusja nad poszczególnymi tematami prometejskimi z wyprowadzeniem wniosków.
Zaznaczyć muszę, że temat prometejski powierzony został E[kspozyturze] 2 dopiero w końcu 1927 roku, czy nawet w roku 1928 i że przed tym nie wchodził w zakres prac komórki dywersyjnej Sztabu (Referat "A. 1 ", później "U"), wskutek czego poprzednik mój, płk dypl. Puszczyński tym działem pracy nie był obciążony.
Jeżeli chodzi o płk. dypl. Puszczyńskiego - opierając się na stałych i obszernych dyskusjach z nim - stwierdzam, że początkowo nie przywiązywał wagi do tego zagadnienia, bowiem zbyt optymistycznie oceniał siłę polityczną nowego tworu państwowego, jakim były Sowiety. W miarę studiowania, pogłębiania i śledzenia dokonywujących się zjawisk wewnętrznych i zewnętrznych w państwie sowieckim - zmienił dość radykalnie swoje poglądy i stał się zwolennikiem tej koncepcji.
Piąty okres - lata 1933-1939 - scharakteryzować można ogólnie siedmiu latami chudymi dla pracy polsko-prometejskiej. Złożyły się na to następujące wydarzenia:
1. Pakt o nieagresji Polski z Rosją, który autorytatywne czynniki polskie powstrzymywał od decyzji kontynuowania prac w terenie. Pomijając, czy ta decyzja była słuszna, czy nie - osobiście reprezentowałem pogląd, że właśnie teraz należy uaktywnić prace w terenie, aby z jednej strony utrzymać siłę potencjalną emigracji politycznej, z drugiej zaś przygotować nowe wartości w krajach prometejskich na wypadek zaistnienia momentu historycznego. Decyzje autorytatywnych czynników streszczały się mniej więcej w następujących motywach: Proces unaradawiania krajów prometejskich odbywa się do pewnego stopnia samoczynnie dzięki egzystencji republik autonomicznych, popieraniu przez Sowiety szkolnictwa powszechnego w językach narodowych, uzewnętrznianiu przez bolszewików szerokiej propagandy antyprometejskiej, oraz dzięki naturalnym odruchom protestacyjnym ludności autochtonicznej na tle zjawisk ekonomicznych, religijnych, obyczajowych, wskutek czego można na razie zrezygnować z aktywności w terenie. Natomiast należy w dalszym ciągu utrzymywać zwartość i siłę polityczną emigracji.
Konsekwencją zawarcia paktu z Sowietami było odsunięcie M.S.Z. i wszystkich autorytatywnych czynników rządowych zewnętrznego udziału w imprezach prometejskich, co w znacznym stopniu obniżyło efekt tych prac, a w szeregach prometejskich wytwarzało mniemanie powolnego odstępowania Polski od tej koncepcji.
Od tego momentu całokształt zagadnienia referenckiego - łącznie z administracją funduszów, skoncentrowany został w E[kspozyturze] 2 Oddz[iału] II Szt[abu] Gł[ównego].
2. Śmierć Ramiszwilego (rok 1930), Hołówki (rok 1931), Zaćwilichowskiego (rok 1932),95/ najbardziej aktywnych promotorów koncepcji, wywołała niepowetowaną stratę dla aktywności prometejskiej.
3. Powszechny kryzys ekonomiczny, dotkliwe zarządzenia oszczędnościowe budżetów spowodowały nagłą obniżkę kredytów, prawie o 50%, co w rezultacie sprowadzało wszelkie wysiłki na tym odcinku do poziomu konserwowania wartości. Śmiało można twierdzić, że gdyby nowa sytuacja polityczna, wywołana paktem polsko- sowieckim, nie zmieniła decyzji co do kontynuowania akcji w terenie, to brak gotówki stanąłby na przeszkodzie do jej prowadzenia. Jakkolwiek bowiem budżet na prace prometejskie obejmował nadal globalnie dość poważną sumę (70.000 złotych mies[ięcznie]), to jednak po przeprowadzeniu dokładnej analizy poszczególnych elementów budżetu trzeba było wyciągnąć wniosek, że to co się subsydiuje jest niezbędne, a w gruncie rzeczy zaledwie dostateczne.
4. Śmierć Marszałka Piłsudskiego (12 maja 1935 r.), twórcy i bezkonkurencyjnie przyjmującego odpowiedzialność za całość prac prometejskich - wytworzyła zasadniczą lukę w całokształcie tego zagadnienia. Nie widać było równego autorytetu, który by ochronił w dostatecznym stopniu ideę polityczną o rzadkiej mocy wizjonerskiej, koncepcję, w której wczoraj realności nie spostrzegano, która wymagała proroczych przewidywań politycznych. Toteż śmierć Marszałka odczuto na terenach prometejskich jako tragedię osobistą tych ludów. Należy stwierdzić, że odtąd kontynuowanie tych prac szło raczej siłą dotychczasowego rozpędu, stale pozostawano w oczekiwaniu zweryfikowania jej treści i powzięcia decyzji przez nowe siły dyspozycyjne w Polsce. Decyzji tej, mimo częstych zapowiedzi, nie doczekano się.
5. Dojście Hitlera do władzy w Niemczech, stworzenie bloku antykomunistycznego na osi Berlin - Rzym - Tokio, wyraźne podjęcie współdziałania ze wszystkimi opozycjami prometejskimi, stworzyło niezmiernie ciężką i skomplikowaną sytuację dla organizacji prometejskich, pozostających w naszej orbicie politycznej. Jakkolwiek bez przesady i tendencji można podkreślić, że siły polityczne prometejskie, z którymi myśmy się związali, były gatunkowo i potencjalnie wyższe, to jednak Niemcy, przez uzewnętrznienie doskonałej, otwartej i zdecydowanej propagandy, jak również przez stosowanie specyficznych metod politycznych, wytworzyły dla nas na odcinku prometejskim groźną konkurencję, zwłaszcza, że w tym samym czasie nasza działalność polityczno-prometejska pozbawiona był zupełnie aktywności, charakteru i planu.
6. Wzrost niebezpieczeństwa na Zachodzie wywołał w wielu umysłach pogląd, iż należy uspokoić naszą granicę wschodnią. Stąd, w tym okresie, a zwłaszcza w ostatniej jego fazie, obserwowano silny napór antyprometejskich wystąpień, zwłaszcza w obozie rządzącym.
Do śmierci Marszałka Piłsudskiego na odcinku personalnym polskiej strony prometejskiej nic się specjalnie nie zmieniło, poza faktem oficjalnego odsunięcia się wybitnych osób z rządu, zwłaszcza czynników M.S.Z. z bezpośredniego udziału w pracach ze względu na zawarty pakt polsko-sowiecki. Z chwilą zaistnienia w czerwcu 1935 roku nowego układu sił dyspozycyjnych w obozie rządzącym, nastąpiła wyraźna dekadencja w zakresie inspiracyjnych sił po stronie polskiej. Przede wszystkim odsunięte zostały wszelkie wpływy "grupy pułkowników", płk dypl. Pełczyński Tadeusz znacznie mniej się udzielał tym sprawom, jego następca zaś, płk dypl. Smoleński,96/ i mój bezpośredni szef płk dypl. Ciastoń,97/ nie podzielali poglądów prometejskich. Dyr. Kobylański,98/ następca płk. Schaetzela na stanowisku Naczelnika Wydziału Wschodniego M.S.Z., jakkolwiek wykazywał temperament w tych sprawach, nie miał jednak dostatecznie zgłębionej podstawy politycznej, poza tym natrafiał na znaczne przeszkody natury finansowej. Ostatecznego stanowiska Pana Marszałka Rydza-Śmigłego i Pana Szefa Sztabu Głównego, gen. bryg. Stachiewicza Wacławal,99/ do ostatnich czasów nie byłem w stanie sprecyzować, ponieważ oczekiwałem z tej strony na zasadniczą weryfikację problemu oraz na decyzję.
Wchodzimy ponownie w okres historyczny uaktualnienia się koncepcji prometejskiej. Finlandia, zajmująca w łańcuchu prometejskim typową pozycję, by- najmniej nie centralną - w obecnych wysiłkach wojennych ten problem inicjatywnie podejmuje i liczy przede wszystkim na nacjonalny rozkład Rosji. Związany z nami minister ukraiński Szulgin Aleksander,100/ zaproszony był w tym celu przez rząd finlandzki w miesiącach grudniu 1939 roku i styczniu 1940 roku. Turcja, oczekująca rozgrywek na południu, radykalnie zmieniła swoją postawę dla koncepcji prometejskiej. Francja zdradza zainteresowanie tym problemem, sondując wszystkie jego elementy. Francuskie sfery wojskowo - polityczne w Paryżu, Ankarze i Teheranie interesują się sprawą kaukaską. Gen. Weygand101/ zdecydował się na przyjęcie Szamila Said Beya, szefa Organizacji Narodowej Górali Pół- nocnego Kaukazu. Niemcy - co jest najgroźniejsze - mimo sojuszu z Rosją nie zrezygnowały ze swej aktywności na tym odcinku i w dalszym ciągu popierają ruch prometejski, zwłaszcza na odcinku ukraińskim.
Odwrócenie się Polski od tych procesów może bynajmniej tych procesów nie powstrzymać, a zostawić nas na uboczu i narazić na olbrzymie straty, wypływające z odwiecznej zasady: "nieobecni tracą". Centralne nasze położenie w łańcuchu prometejskim nakazuje nam gotowość i obecność przy wszelkich procesach rozkładowych w Rosji i przodujący współudział Polski przy ich dokonywaniu się.102/
[podpis odręczny nieczytelny]
Charaszkiewicz Edmund major
Instytut Polski i Muzeum im. gen. Sikorskiego, B.I.6c/9.
Źródło:
Mjr Charaszkiewicz Edmund Paryż, dnia 12 lutego 1940 roku Paryż 161 bis de la Convention Hotel "Ceres" ZAGADNIENIE PROMETEJSKIE (REFERAT UZUPEŁNIAJĄCY), Zbiór dokumentów ppłk. Edmunda Charaszkiewicza, opracowanie, wstęp i przypisy Andrzej Grzywacz, Marcin Kwiecień, Grzegorz Mazur, Biblioteka Centrum Dokumentacji Czynu Niepodległościowego, Kraków 2000, s. 57-80.