Konflikt z Gagauzami i Bułgarami w Budziaku
Południowa Besarabia, późniejszy Budziak, należała do Bułgarii w VII-X wieku, w XI wieku opanowali ją Kumanowie, a od XIII wieku Tatarzy. Około 1400 roku hospodarstwo mołdawskie osiągnęło granicę Dniestru i Cetatea Alba (Białogród, Akerman). Rumuni zasiedlili w wieku XIII-XVI północną i środkową część Besarabii, natomiast w Białogrodzie mieszkali razem z Tatarami i Genueńczykami. W 1484 roku Kilię i Białogród zdobyli Turcy, tworząc z nich dwie raje, tj. okręgi bezpośrednio zarządzane przez Turcję. Sułtan Sulejman I utworzył też raję z okręgu Tighina (Bendery) i wraz z dwoma poprzednimi rajami oraz dzielącym je terytorium mołdawskim połączył w nową prowincję - Budziak, którą włączył bezpośrednio do Turcji (1538).
Od 1484 roku na teren południowej Besarabii przybywali Tatarzy. W 1568 roku mieszkający w Budziaku tatarscy Nogajowie liczyli 30 tysięcy rodzin. Tutejsza ludność chrześcijańska posiadała autonomię administracyjną i mieszkała obok Tatarów. Kiedy Rosjanie podbili Bendery (1769), kazali 12 tysiącom rodzin tatarskich przesiedlić się na Krym. Exodus nie ustawał i w 1806 roku w Budziaku pozostało tylko 5 tysięcy rodzin tatarskich, a w 1812 orda budziacka całkowicie wyemigrowała. Na opustoszałych terenach rozpoczęto od 1769 roku osiedlać Bułgarów oraz Gagauzów z północno-wschodniej Bułgarii (na północ od rzeki Prowadijskiej), którzy uciekali wraz z wycofującą się armią rosyjską w obawie przed represjami tureckimi skierowanymi przeciwko chrześcijanom. Od 1814 roku do dawnego Budziaku sprowadzano także kolonistów niemieckich; w 1856 roku w Besarabii mieszkało 24 tysiące Niemców.
W 1817 roku na 93 tysiące gospodarstw w Besarabii było 482 rodziny Gagauzów i Bułgarów. Druga fala emigracji nastąpiła po 1829 roku. Najpierw przybywali tzw. prawdziwi (halis) Gagauzi z Warny, a potem "bułgarscy" Gagauzi. Część emigrantów posługiwała się językiem tureckim z naleciałościami bułgarskimi i pozostali, którzy używali bułgarskiego, nazywali ich Gagauzami. Emigracja z Bułgarii miała charakter ekonomiczny (koloniści otrzymywali ziemię) i religijny, gdyż Bułgarzy i Gagauzi byli prawosławni. Pochodzenia Gagauzów dotychczas nie wyjaśniono, należy jednak odrzucić jako pseudohistoryczną teorię ich pochodzenia protobułgarskiego. W Gagauzach chciano też widzieć potomków Kumanów i Pieczyngów, gdyż wypadki przechodzenia przez Turków z islamu na chrześcijaństwo były bardzo rzadkie, a więc musiałaby to być ludność turecka, która przyjęła prawosławie przed podbojem osmańskim. Innym rozwiązaniem byłaby turkizacja językowa ludności chrześcijańskiej. W północnowschodnim rejonie Bułgarii, nawet po 1878 roku, turecki nadal przez pewien czas jeszcze wypierał bułgarski, również wśród chrześcijan.
W 1918 roku Bułgarzy i Gagauzi stanowili 7,7% ludności Besarabii (210 tysięcy). Obie grupy nie były zróżnicowane; gdy w 1930 roku dano możliwość deklarowania narodowości bułgarskiej lub tureckiej, zgłosiło się jedynie 23 tysiące Turków głównie w judet Cahul (15 tysięcy) oraz 140 tysięcy Bułgarów w judet Cetatea Alba - 60 tysięcy, Ismil - 47 tysięcy, Cahul-18 tysięcy i Tighina -15 tysięcy. Ludność rumuńska na południu zawsze stanowiła mniejszość.
Obecnie 153 tysiące Gaugazów żyje w Mołdowie, zaś 27 tysięcy w ukraińskiej części Budziaku. W 5 rejonach Mołdowy: Basarabeas- ca, Vulcaneszti, Comrat, Taracalia i Ciadir Lunga, Gaugazi stanowią w sumie 47% ludności (136 tysięcy na 228 tysięcy), Rumuni 26% (74 tysiące), Bułgarzy 15% (43 tysiące), Rosjanie 6% (17,5 tysiąca), Ukraińcy 5% (14,4 tysiąca). W rejonie Comrat i Ciadir Lunga Gagauzi stanowią większość absolutną - 64 % (88 tysięcy na 137 tysięcy), a w pozostałych trzech - 32% (48 tysięcy na 151 tysięcy) wobec 39% Rumunów (59 tysięcy). Zarówno Ukraińcy jak i Rumuni są w mniejszości wobec wspólnoty gagausko-bułgarskiej, która wprawdzie posługuje się dwoma językami, ale ma tę samą kulturę. W 1989 roku w Mołdowie mieszkało 88 tysięcy Bułgarów, w tym w Comrat 5 tysięcy (7%) i w Cahul 3 tysiące (7%). Centrum bułgarskim jest jednak miasto Bołgrad położone w obecnie ukraińskiej części Budziaku. W okresie II wojny światowej część Bułgarów znad Morza Azowskiego przy pomocy Niemców przesiedliła się do Bułgarii, zaś w latach 1990 rozpoczął się ruch repartriacyjny z Budziaku do Bułgarii, ale z powodów finansowych jest on bardzo słaby (około 5 tysięcy powrotów z byłego ZSRS). M. Snegur w czasie wizyty w Bułgarii podpisał z Żelu Żelewem 10-letni układ o przyjaźni i współpracy, w którym zawarto klauzulę o wzajemnej ochronie mniejszości narodowych (7.09.1992). W Bułgarii żyją jeszcze drobne grupy Vlachów, pasterskiej ludności romańskiej, która w większych skupiskach występuje w Macedonii i Grecji. Vlachów utożsamia się obecnie z Rumunami, choć łączy ich tylko podobna etnogeneza, gdyż Vlachowie są również potomkami zromanizowanej ludności z czasów rzymskich.
Ruch Gagauzów rozpoczął się w czerwcu 1988 roku od petycji do rządu sowieckiego, w której 84 sygnatariuszy domagało się nadania regionowi zamieszkałemu przez ,,200 tysięczny naród gagauski" statusu republiki autonomicznej. Założony później klub dyskusyjny Gagauz Halqi (naród gagauski) rozpoczął wydawanie własnego pisma "Halq" (styczeń 1989). Gagauzi zaczęli domagać się nie tylko utworzenia w ramach Mołdawii własnej republiki autonomicznej ze stolicą w Comrat ale też przyłączenia do niej ziem zamieszkałych przez Gagauzów w ukraińskiej części Budziaku lub co najmniej likwidacji granicy między obu częściami Gagauzji. Od początku w ruchu gagauskim, inaczej niż w Naddniestrzu, obecne były dwa kierunki; demokratyczny, reprezentowany przez radnego z Comrat, byłego więźnia politycznego, Leonida Dobrova i ekonomistę, przewodniczącego rejonowego komitetu wykonawczego w Comrat, Constantina Tauszanji (Tauszanżi), którzy gotowi byli do porozumienia się z Frontem mołdawskim, i komunistyczny, tworzony przez lokalną zrusyfikowaną nomenklaturę (Stefan Topal, Michał Kendegelian). Pierwszy starał się, by przyjąć dialekt turecki w szkołach i administracji, rozwiązać kołchozy i zapoczątkować reformy kapitalistyczne, zaś drugi domagał się uznania rosyjskiego za język oficjalny na terenie Gagauzji. Oba nurty łączyło jednak pragnienie przebudowy Mołdawii na zasadzie federacyjnej (miałyby powstać trzy republiki: gagausko-bułgarska, rosyjska i rumuńska) oraz sprzeciw wobec planów reunifikacji Mołdawii z Rumunią. Front mołdawski nie miałby oczywiście nic przeciwko przyłączeniu ukraińskiej części Besarabii, ale nie do Gagauzji. Rząd Druca zgadzał się na autonomię kulturalną Gagauzów, ale odmówił autonomii terytorialnej (wiosna 1990).
W sierpniu 1989 roku Dobrov założył Partię Gagauzów - Arkałyk (Obrona), która domagała się wprowadzenia systemu wielopartyjnego. 12 listopada 1989 roku Nadzwyczajny Zjazd Gagauzów przyjął decyzję o utworzeniu autonomicznej republiki gagauskiej. Gagauzi starali się stworzyć wspólny front z Bułgarami. Służył temu wiec w Comrat (17.06.1990), w którym wzięli udział również Bułgarzy z obłasti odeskiej. Zebrani protestowali przeciwko uznaniu rumuńskiego za język państwowy, przyjęciu rumuńskich symboli narodowych (flaga Gagauzów przedstawia łeb wilka na szaroniebieskim tle) i ewentualnemu połączeniu Mołdawii z Rumunią. Żądano natomiast szkół z językiem gagauskim. Utworzono też Związek Sił Demokratycznych Besarabii, do którego przystąpiły: Narodowy Ruch Gagauzów - Gagauz Halqi, wraz z należącą doń Partią Demokratyczną, założoną w Comracie (3.06.1990) przez Dimitra Gawostina, Arkałyk, organizacja młodzieżowa Ból Narodu - Millet Sandżusi z miasta Czadyr Lunga (Ciadir Lunga) oraz bułgarskie Towarzystwo Cyryla i Metodego z Bołgradu, klub ekologiczny z tegoż miasta i Towarzystwo Wasyla Lewskiego z Cahul.
Gagauska nomenklatura proklamowała Socjalistyczną Republikę Sowiecką Gagauzów w składzie ZSRS, a dokonali secesji z Mołdawskiej SRS (19.08.1990). Przewodniczącym Komitetu Tymczasowego Republiki Gagauskiej został Stefan Topal. Wiceprzewodniczący Frontu Ludowego Mołdawii I. Roszca określił ten akt jako efekt działań "sił imperialnych z centrum" i odmówił ,,28 wsiom kolonistów przesiedlonych przez Rosję w ubiegłym wieku" prawa do samookreślenia. Władze w Kiszyniowie zapowiedziały aresztowanie przywódców zdelegalizowanego ruchu Gagauz Halqi i nowej republiki oraz w trybie ultimatum zażądały anulowania podjętych decyzji (8.09), a następnie uwięziły Dobrovę, mimo iż był deputowanym do Sowietu Mołdawii (13.09). II zjazd deputowanych Republiki Gagauskiej określił jako warunki rozmów z rządem w Kiszyniowie zaprzestanie represji i uznanie praw Gagauzów do samookreślenia (16.09)
W sierpniu 1990 roku zgromadzenie w Comrat wyznaczyło wybory do Rady Najwyższej Republiki Gagauskiej na 28 października i zażądano utworzenia ochotniczej samoobrony. Wybory jednak przyspieszono (25-26.10), gdyż Rumuni wysłali w rejon Com rat aur\OnTIIKt z ljagauzami i Bułgarami w Budziaku atobusami 40 tysięcy ochotników, by do nich nie dopuścić. Mało brakowało, by doszło do krwawego starcia tłumów ochotników i Ga- gauzów. Sowiet Mołdawii wprowadził (26.10) do 6 grudnia stan wy- jątkowy na terenie Gagauzji (rejony: Vulcanesti, Comrat, Ciadir Lun- ga i część rejonu Basarabeasca), zaś Snegur poprosił o interwencję wojskową Gorbaczowa; gdy przybyły oddziały MWD lSRS, ochotni- cy wycofali się (28.10) i zaatakowali rejonowe komitety KPM (29.10).
W 54 okręgach w wyborach do Sowietu Republiki Gagauskiej wzięło udział 97% uprawnionych. Tymczasowy Komitet Republiki Gagauskiej postanowił uważać wybory za odbyte, ale wstrzymać obliczanie głosów i zebranie się nowego Sowietu, co miało umożliwić spokojne prowadzenie negocjacji z rządem Mołdawii. Ich celem pozostała jednak suwerenność republiki. Ostatecznie Sowiet Gagauzji zebrał się 12 grudnia 1990 roku, i potwierdził suwerenność republiki i zażądał dla niej statusu republikańskiego. Przewodniczącym Sowietu wybrano S. Topala. Gagauzi stworzyli własną administrację, zaś MWD opuściło ich region.
W styczniu 1991 roku rząd zaproponował utworzenie samorządnego departamentu (województwa) gagauskiego, ale Gagauzi i Jedinstwo odrzucili ten plan.
W maju 1991 roku Tauszanji i Dobrov zaproponowali rządowi w Kiszyniowie utworzenie Gagauz eri (Ojczyzny Gagauzów), regionu, który stanowiłby część Mołdowy i miał te same prawa co ona, ale własne struktury administracyjne i polityczne oraz status wolnej strefy ekonomicznej. Kiszyniów zachowałby prawo zatwierdzania decyzji politycznych władz lokalnych. W czerwcu Sowiet Mołdowy przyjął ustawę o utworzeniu Departamentu Samorządowego, a rząd wyasygnował fundusze na rozwój gospodarczy regionu i założenie Uniwersytetu Gagauskiego w Comrat. Pod koniec sierpnia zbliżenie z władzami Republiki Gagauskiej zakończyło się, gdyż przewodniczący Sowietu Topal i jego zastępca Kendegelian poparli moskiewski Komitet Stanu Wyjątkowego i zażądali utworzenia państwa gagauskiego. Obu przywódców komunistycznych aresztowano, ale wobec blokady Gagauzji (5-24.09.1991) - musiano zwolnić. S. Topal i Piotr Pasali spotkali się w Turcji z przedsiębiorcami tureckimi, ale do rozmów politycznych nie doszło (sierpień 1991).
W tym czasie M. Snegur skłaniał się ku projektowi Gagauz eri, gdyż gagauska opozycja demokratyczna wystąpiła przeciwko puczowi. Propozycja Tauszanjiego, by Gagauzja zachowała prawo do secesji z Mołdowy w wypadku jej zjednoczenia z Rumunią, w istocie odpowiadała prezydentowi Mołdowy.
4 listopada 1991 roku Sowiet Gagauzji przyjął konstytucję, ustawę o służbie poborowych w Armii Sowieckiej lub w oddziałach samoobrony i wyznaczył na 1 grudnia wybory prezydenckie oraz referendum w sprawie niepodległości i wejścia w skład Wspólnoty, Niepodległych Państw. 88% wyborców (przy frekwencji 83%), opowiedziało się za niepodległością Republiki Gagauskiej w ramach nowego związku, a 98% wybrało Topala prezydentem. Kendegelian został przewodniczącym Sowietu, a Iwan Burguji (Burgużi), dowódcą samoobrony gagauskiej. Republika poparła również Naddniestrze w konflikcie z Kiszyniowem. W lutym 1992 roku Dobrova wybrano burmistrzem Comrat. 21 maja 1992 komisja parlamentarna Sowietu Mołdowy odrzuciła koncepcję nadania specjalnego statusu dla departamentu gagauskiego.
Konflikt gagausko-mołdawski nie został rozstrzygnięty. Stanie się. to możliwe dopiero gdy opozycja gagauska pokona narodowokomunistyczny nurt w ruchu gagauskim, zaś rząd w Kiszyniowie i opozycja mołdawska zgodzą się na ustępstwa wobec Gagauzów, w tym na okręg gagauski o specjalnym statusie. Od 1 stycznia 1992 wszedł w życie nowy podział administracyjny Mołdowy na judeti, których prefekci będą wybierani spośród radnych samorządowych na propozycję prezydenta republiki i zatwierdzani na mocy dekretu prezydenckiego (10.07.1991). Utworzenie gagauskiego judetu umożliwiłoby dialog.