Niepodległość

SYTUACJA POLITYCZNA

Indywidualne formy protestu zaczęły się już na początku lat sześćdziesiątych (np. Knuts Skujenieks), ale w 1962 roku wykryto pierwszą organizację, której nadano nazwę ,,Federacja Bałtycka", gdyż jej członkowie snuli plany powołania takiej wspólnoty po odzyskaniu niepodległości. Osiem osób, w tym Gunars Astra i Viktors Kalnińsz, zostało wówczas skazanych na kary od 8 do 15 lat łagru. Latem 1971 roku dotarł na Zachód list 17 komunistów, skierowany do partii komunistycznych Rumunii, Jugosławii, Francji, Austrii i Hiszpanii. Autorzy apelu byli anonimowi, ale - jak teraz już wiemy - należeli do nich członkowie grupy Berklavsa. Prosili oni o pomoc przeciwko rusyfikacji Łotwy i powoływali się na ,,prawdziwy komunizm". W 1975 i 1976 roku pod różnymi apelami pojawiły się podpisy Lotewskiego Ruchu Niepodległości - LNK, Chrześcijańskich Demokratów Łotwy i Komitetu Łotewskiej Młodzieży Demokratycznej - LLDJK (patrz: Estonia, Sytuacja polityczna). LNK i LDJK wydawały swoje apele i publikacje jeszcze w 1981 roku. W 1980 roku władze wykryły krajową grupę przedwojennej partii socjaldemokratycznej - LSDSP, nadal aktywnej na Zachodzie. Działała ona co najmniej od 1975 roku. Juris Bu[meisters i Dainis Lismanis zostali skazani na 15 i 10 lat łagru. W Łatgalii katolicy, wzorujący się na akcji litewskiej, zebrali 5 tysięcy podpisów pod petycją domagającą się zwrócenia kościoła w Dyneburgu (1975). Apel Bałtycki (patrz: Estonia, 1979) podpisali czterej Łotysze: Ivars Żukovskis, Alfreds Zaideks, Juris Ziemelis i Ints Calitis. W lipcu 1986 roku robotnicy: Rajmonds Bitenieks, Linas Grantińsz i Martin Bariss, założyli grupę Helsinki 86, która zaczęła zbierać podpisy pod petycjami i publikować apele, domagając się przeprowadzenia pod nadzorem ONZ referendum w sprawie dalszej przynależności łotwy do ZSRS, przyznania łotewskiemu statusu języka urzędowego itp. Grantińsz i Bitenieks zostali natychmiast aresztowani, a Bariss osadzony w areszcie domowym, ale w warunkach rozpoczynającej się pieriestrojki nie wytoczono im już procesu. W styczniu 1987 roku, gdy zwolniono ich w ramach amnestii, natychmiast podjęli działalność. Do ich grupy przystępowali zwalniani więźniowie polityczni, ale władze w ciągu następnych dwu lat aresztowały i deportowały lub zmusiły do wyjazdu wielu członków Helsinek 86, w tym jej założycieli (Grantińsz był więziony od lipca do grudnia 1987 roku) . Wywołane tym ciągle zmiany składu grupy w 1988 roku sparaliżowały jej działalność i umożliwiły przejęcie inicjatywy przez oficjalny Front Ludowy na rzecz Przebudowy. We wrześniu 1987 roku zaczęło ukazywać się niezależne pismo Auseklis (Gwiazda Poranna), redagowane przez Żukovskisa i Lidiję Doroninę - Lasmane. Helsinki 86 zdołały zorganizować pierwsze manifestacje w Nadbałtyce: 14 czerwca, 23 sierpnia i 18 listopada 1987 roku. Odbywały się one pod hasłem likwidacji następstw paktu Mołotow-Ribbentrop i mimo interwencji policji gromadziły od 2 do 10 tysięcy uczestników. W marcu 1988 roku oficjalne związki twórcze zaczęły przejmować hasła Helsinek 86; związek pisarzy wezwał również do manifestacji i w rocznicę deportacji przeprowadzonej w 1949 roku. Następnie demonstrację, którą zorganizowały Helsinki 86, zaatakowała policja. 1 czerwca 1988 roku związki twórcze Łotwy powtórzyły żądania wysunięte przez swe estońskie odpowiedniki. 3 czerwca 17 osób (15 Łotyszy i 2 Rosjan), w tym 5 zajmujących wysokie pozycje w partyjnym establishmencie i tylko dwu opozycjonistów (Juris Vidińsz i Żukovskis), zaapelowało o utworzenie Patriotycznego Ruchu na rzecz Poparcia Przebudowy; odezwę opublikowała oficjalna prasa, nie napotykając jakoś żadnych przeszkód ze strony cenzury. Jednocześnie w czerwcu 40 osób, w tym E. Berklavs, założyło Łotewski Narodowy Ruch Niepodległości - LNNK. Postawił on sobie za cel przywrócenie Łotwie niepodległości, a do tego czasu wywalczenie systemu wielopartyjnego i likwidację skutków rusyfikacji oraz zaczął wydawać pismo Neatakari[ba (Niepodległość). Trzecią, obok Helsinek 86 i LNNK, ważną organizacją był Klub Ochrony Środowiska VAK, który powstał już na początku 1988 roku. Początkowo nie miał charakteru politycznego, szybko go jednak nabrał, ponieważ walka przeciwko wielkim inwestycjom niszczącym przyrodę Łotwy była jednocześnie zmaganiem się z rusyfikatorską polityką partii. VAK przeprowadził udaną manifestację przeciwko planowanej budowie metra w Rydze (27.04.1988) i zaczął wydawać pismo Staburaks. Klub, pod kierunkiem Arvi[dsa Ulme, objął wkrótce swym zasięgiem cały kraj. KP Łotwy i związki twórcze zaczęły organizować masowe wiece poparcia dla żądań narodowych, które mieli przedstawić delegaci na konferencję partyjną w Moskwie. 14 czerwca 1988 roku zebrało się w Rydze od 50 do 100 tysięcy demonstrantów. Padały też żądania utworzenia armii narodowej, systemu parlamentarnego i powstrzymania imigracji lub wręcz zachęcania do emigracji z Łotwy nie-Łotyszy. Pierwszym ustępstwem starej Rady Najwyższej Łotwy było przyjęcie narodowych symboli (16.09.1988). Partia komunistyczna, pod starym kierownictwem Borysa Pugo, stosowała wobec Frontu Ludowego zmienną taktykę. Na początku października 1988 roku na polecenie z Moskwy na I sekretarza wybrano Janisa Vagrisa, choć KC, w tym jego rosyjscy członkowie, wolał Anatolijsa Gorbunovsa, sekretarza KPŁ do spraw ideologii. Rok wcześniej groził on publicznie manifestantom, którzy zechcieliby na wezwanie Helsinek 86 obchodzić rocznicę niepodległości. Zmiana tonu wypowiedzi zjednała obecnie Gorbunovsowi również zwolenników odrodzenia narodowego i został wybrany przewodniczącym Rady Najwyższej Łotwy. Zarówno Rosjanie jak i Łotysze uważali go za swego. Po zmianie kierwnictwa partii komunistycznej mógł się już odbyć zjazd założycielski Frontu Ludowego - LTF (8-9.10 1988). Na ponad tysiąc delegatów 23 mandaty przyznano jego radykalnemu, nieformalnemu skrzydłu. Do 124 osobowej Dumy wybrano m.in. 42 komunistów, 13 członków LNNK i 5 LSDSP. Komuniści stanowili jedynie 30% członków LTF, ale w jego władzach wykonawczych - Radzie Koordynacyjnej - 77,4% (24 spośród 31 członków). Na przewodniczącego Frontu wybrano komunistę Dainisa I[va[nsa, który utożsamiał niepodległość z niezależnością gospodarczą. W uchwale Zjazdu stwierdzono,że LTF działa ,,w zgodzie z postanowieniami i uchwałami XXVII Zjazdu KPZS". W tym samym czasie powstał komitet założycielski Interfrontu (14.10.1988), który szybko doprowadził do swego zjazdu (7-9.01.1989). Interfront, kierowany przez Anatolija Bialajczuka, składał się w 90% z Rosjan i w 10% z Łotyszy. Jego pierwszym żądaniem było nadanie rosyjskiemu statusu języka państwowego (27.02.1989) i organizowanie w tym celu manifestacji (7.03.1989), na co Łotysze odpowiedzieli kontrdemonstracjami (12.03). Mimo manifestacji i strajków w marcu i kwietniu Rada Najwyższa nadała łotewskiemu status języka państwowego, wyznaczając dla urzędników trzyletni okres czasu na jego opanowanie (5.05.1989). W wyborach do Kongresu Deputowanych Ludowych (marzec-kwiecień 1989) Front Ludowy wystawił kandydatów, w tym komunistów, w 36 spośród 40 okręgów, zdobywając 22 mandaty wobec 18, które przypadły kandydatom partii komunistycznej. W 4 okręgach LTF nie zgłosił swych kandydatów, by nie przeszkodzić w wyborze członków republikańskiego kierownictwa KPZS; tam rywalizowało z nim LNNK. W 1989 roku ukształtowały się nowe partie. Odbył się pierwszy kongres LNNK (18-19.02); przewodniczącym LNNK został Berklavs. Grupa Vidińsza, która opuściła Helsinki 86, by prowadzić działalność ściśle polityczną, założyła Łotewską Partię Odrodzenia - LAP (2.04.1989). Była ona aktywna głównie w Łatgalii. Najradykalniejszą pozycję zajęła Partia Republikańska Łotwy, kierowana przez Ja[nisa Straume (21.09.1989). Nie uznała władzy sowieckiej, a więc także wyborów do Rady Najwyższej Łotwy i postawiła sobie za cel wywalczenie dla Łotwy statusu kraju okupowanego, a następnie odnowienie przedwojennej Republiki Łotewskiej. Następnie reaktywowano Łotewską Socjal-Demokratyczną Partię Robotniczą LSDSP (2.12.1989) na czele z redaktorem jej organu Socialdemokrats, Valdisem Steinsem. Z VAK wyłoniła się Łotewska Partia Zielonych Igorsa Meija (14.01.1990) i jako ostatnia pojawiła się Partia Liberalna Ja[nisa Danossa (29.01.1990). Zasadnicze różnice między LNNK, Frontem Ludowym i rosyjskim Interfrontem istniały w kwestii rozumienia obywatelstwa łotewskiego. LNNK uważał, że obywatelami są ci, którzy nimi byli przed inwazją sowiecką 1940 roku oraz ich potomkowie, i że tylko te dwie grupy mogą brać udział w wyborach do parlamentu, który dopiero będzie mógł nadać obywatelstwo osobom ubiegającym się o nie. LTF był zdania, że obywatelstwo należy przyznać wszystkim aktualnym mieszkańcom Łotwy, natomiast Interfront zachęcał swych zwolenników, by przyjęli obywatelstwo, gdy odpowiednia ustawa zostanie uchwalona, a następnie po zdobyciu większości i tak będą mogli zdecydować w referendum o powtórnym przyłączeniu Łotwy do ZSRS. Obawiając się takiego właśnie rozwoju wypadków,LNNK, VAK Helsinki 86 z Rygi, LSDSP, Partia Republikańska, Partia Odrodzenia i Związek Radykalny (lub Nieformalny), Front Ludowy oraz rosyjski Związek Demokratyczny zaproponowały rejestrację obywateli i wybór przez nich Kongresu według wzorca estońskiego (10.04.1989). W tym celu utworzono sieć komitetów obywatelskich. Po krótkim wahaniu LTF odciął się od tej akcji, a następnie ją bojkotował, co pociągnęło za sobą również negatywny stosunek do Kongresu ze strony Rady Najwyższej, w której LTF miał większość. W rezultacie Rada Najwyższa Łotwy uznała przyszły Kongres za nielegalny (13.07.1989).Odrzucenie idei Kongresu wynikało m.in. z obawy Frontu, że komitety obywatelskie mogą ogłosić bojkot wyborów do Rady Najwyższej. Rozwój partii niepodległościowych i antykomunistycznych nie mógł pozostać bez wpływu na ewolucję Frontu Ludowego. Musiał przystosować się do nowych trendów, jeśli nie chciał wypaść z politycznej gry. Dlatego na II Kongresie LTF (6-7.10.1989) zmieniono program w duchu niepodległościowym. Przewodniczącym Frontu pozostał Dainis I[va[ns, który jednak w lutym 1990 roku wystąpił z tracącej na znaczeniu partii komunistycznej. Na wiceprzewodniczącego wybrano bezpartyjnego Ivarsa Godmanisa. Stwierdził on, iż ,,celem "LTF jest przywrócenie niepodległości" Łotwy, przez co rozumiał jej finlandyzację i sytuację z roku 1939, po przyjęciu sowieckiego ultimatum. Taka Łotwa, Litwa i Estonia miałyby odgrywać rolę pomostu między Sowietami i Zachodem. Breżniewowska Rada Najwyższa Łotwy, wzorem Estonii i Litwy, przyjęła deklarację suwerenności, czyli faktycznie autonomii gospodarczej (26.07.1989), którą Rada Najwyższa zaaprobowała, podobnie jak w wypadku Estonii, jeszcze w lipcu 1989 roku Następnie ta sama Rada Najwyższa Łotwy potępiła pakt Mołotow-Ribbentrop (24.12.1989) i przyjęła 177 głosami przeciwko 48 deklarację w sprawie ,,niepodległego państwa łotewskiego" (15.02.1990). Stwierdzono w niej, iż przyłączenie Łotwy do ZSRS było nielegalne i doprowadziło do utraty przez nią niepodległości, należy więc przekształcić Łotwę Sowiecką w państwo niepodległe, członka stowarzyszenia państw (a więc nowego ZSRS), które będzie podążało drogą socjalizmu demokratycznego. Postanowiono też powołać komisję do spraw szczegółowych, w tym do przygotowania referendum w kwestii przywrócenia niepodległości politycznej i gospodarczej kraju oraz przywrócono flagę, hymn i herb Łotwy niepodległej (27.02.1990). W grudniu 1989 roku organizacje niezależne, w tym LNNK i LSDSP, utworzyły Blok Demokratyczny. Formalnie kierowniczą rolę KPŁ anulowano (11.01.1990), co otworzyło drogę do wielopartyjnych wyborów w marcu 1990 roku do 201 mandatowej Rady Najwyższej. Starły się w nich dwa bloki: Frontu Ludowego, którego program przyjęły wszystkie organizacje, opowiadające się za pełną niepodległością, od LNNK do łotewskich narodowych komunistów, oraz blok kandydatów Interfrontu. Do końca kwietnia 1990 roku obsadzono 198 mandatów; 137 przypadło osobom, które podpisały platformę LTF (w tym 20 członkom LNNK, 5 z LSDSP, 7 Zielonych i 44 narodowych komunistów, spośród których uformował się później 10-osobowy klub Łotewskiej Demokratycznej Partii Pracy), 59 zaś uzyskali promoskiewscy komuniści, głównie Rosjanie. Wkrótce w Radzie powstały dwa kluby: 131 posłów utworzyło frakcję Frontu, kierowaną przez Ja[nisa Dine[viczsa (LSDSP), a 59 ,,Równouprawnienie" pod przewodnictwem Siergieja Dimanisa (KPŁ), spośród 11 posłów niezależnych większość przychylała się do stanowiska LTF. Nowa Rada wybrała wiceprzewodniczącego Frontu Ludowego, Godmanisa, na premiera, natomiast Gorbunovs pozostał na stanowisku przewodniczącego Rady Najwyższej. Przyjęto też uchwałę wznawiającą ważność konstytucji z 1922 roku (z zawieszeniem niektórych artykułów) oraz po wielkim wiecu w Rydze (21.04.1990) ogłoszono początek okresu przejściowego do niepodległości (4.05). 138 posłów głosowało za uchwałą, podczas gdy 49 deputowanych, głównie Rosjan, odmówiło udziału w głosowaniu. Do przegłosowania tej uchwały wystarczyłoby 134 głosów, tj. 2/3. Wydarzeniom tym towarzyszył nacisk ruchu komitetów obywatelskich. W sumie zarejestrowano prawie 900 tysięcy obywateli i ubiegających się o obywatelstwo, spośród których w wyborach udział wzięło 707 tysięcy obywateli i 29 tysięcy aplikantów (8-23.04.1990). Wyłoniono 230-osobowy (plus kilkudziesięciu przedstawicieli osób ubiegających się o obywatelstwo) Kongres Obywateli Republiki Łotewskiej, który wybrał 50 osobowy Komitet Łotwy. Jej przewodniczącym został Aigars Jirgens, bezpartyjny dziennikarz Atmody, głównego pisma Frontu, później redaktor organu LNNK -Neatkońba (30.04-1.05.1990). W komitecie nie znalazł się ani jeden komunista, a pięciu jej członków (w tym E.Ci[li[nskis z LNNK) było także posłami do Rady Najwyższej Łotwy, której 17 deputowanych znalazło się wśród członków Kongresu. Rada Najwyższa całkowicie ignorowała Kongres, ten zaś uważał Radę za ,, władzę bezprawną", choć akceptował jej działania, ,,o ile miały na celu odrodzenie Republiki Łotewskiej". Kongres zagroził, że jeśli Rada będzie postępowała inaczej, zwłaszcza jeśli podpisze nowy układ związkowy, Kongres utworzy własny rząd. Członek Rady, Martińsz Grigulis, stwierdził wprost, iż Kongres jest ,,gotów przejąć władzę". Kongres skrytykował zorganizowanie wyborów w obecności armii okupacyjnej, ale ich nie zbojkotował. Głosił też, że stosunki z ZSRS należy oprzeć na traktacie z 11 sierpnia 1920 roku, a więc domagał się zwrotu Abrene, wypowiedział się za przywróceniem konstytucji z 1922 roku i za opcją zerową w sprawie obywatelstwa. Niepodległościowa linia Frontu Ludowego i konieczność dostosowania się doń partii komunistycznej doprowadziła w niej do rozłamu, który wynikł m.in. ze składu narodowego KPŁ. W czerwcu 1989 roku Łotysze stanowili tylko 40% członków partii, podczas gdy Rosjanie - 43%, a Ukraińcy i Białorusini - 11% (inni 6%). W ciągu całego 1990 roku liczba członków KPŁ spadła ze 177 do 100 tysięcy, w tym 25 tysięcy oficerów armii okupacyjnej. Gdy doszło do XXV Zjazdu KPŁ, 263 delegatów opuściło salę obrad (7.04.1990). Założyli oni własną organizację, liczącą 22 tysiące członków, która przyjęła nazwę Niezależnej KPŁ (14.04) i opowiedziała się za niezależnością państwową Łotwy. I sekretarzem NKPŁ został dotychczasowy sekretarz do spraw ideologii, Ivars K[ezbers. NKPŁ zmieniła następnie swą nazwę na Łotewską Demokratyczną Partię Pracy (15.09.1990). Większość delegatów XXV Zjazdu KPŁ (518), która pozostała na sali, wybrała na I sekretarza Alfre[dsa Rubiksa. Jej zaplecze tworzyli przede wszystkim Rosjanie. Obóz komunistyczny ulegał, podobnie jak w Estonii, dalszej dekompozycji i jesienią 1990 roku powstała reformistyczna Partia Socjalistyczna Łotwy Wladimira Steszenko.

Liga Kobiet Łotwy i komitet Genewa 59 prowadziły akcję pomocy dla poborowych, którzy nie chcieli służyć w Armii Sowieckiej. Co najmniej jedna trzecia młodych Łotyszy uchyliła się od wiosennego poboru 1990 roku, a jesienią zgłosiło się jedynie 25% poborowych, na wiosnę 1991 roku do komisji stawiło się 15% do 33% poborowych. Pozostali (3-8 tysięcy) starali się o służbę zastępczą, ale władze sowieckie traktowały ich jak dezerterów. Kongres poparł utworzenie ,,Aizsargi" jako nieuzbrojonej paramilitarnej milicji (5.05.1990), lecz nie chciał, by podlegała rządowi, ale własnej komisji bezpieczeństwa. Interfront zorganizował natomiast paramilitarne ,,Brygady Międzynarodowe". Nowy minister spraw wewnętrznych, Aloizs Vaznis, zwolennik niepodległości, zastąpił Bruno Steinbriksa, który opowiadał się za jednością ZSRS (4.06.1990). Vaznis oficjalnie wypowiedział się przeciwko przeciwko tworzeniu się Aizargi i Brygad Interfrontu oraz kontroli moskiewskiego MSW. Przeprowadził też czystkę w policji; do połowy 1991 roku zwolniono 1088 policjantów, a na ich miejsce przyjęto 1816 osób. W 1990 roku powstały łotewskie Wolne Związki Zawodowe, ale nie odegrały one znaczącej roli, z powodu rosyjskiego charakteru klasy robotniczej.

Na III Kongresie LTF (9-10.10.1990) ze stanowiska przewodniczącego ustąpił Dainis Ivans w związku z wyborem na pierwszego wiceprzewodniczącego Rady Najwyższej; na jego miejsce wybrano Romualdasa Rażukasa (Rażuks), Litwina mieszkającego i pracującego w Rydze. W tym czasie liczba członków Frontu spadła z 250 tysięcy do 170 tysięcy; komuniści opuszczali LTF, a wstępowali nowi członkowie, nastawieni bardziej narodowo i antykomunistycznie. Ewolucja ta znalazła swoje odzwierciedlenie właśnie w zmianie na stanowisku przewodniczącego LTF. Rywalizując z Radą Najwyższą, a więc także z LTF, Kongres ogłosił się alternatywnym parlamentem (1.07.1990). Pod jego naciskiem, z jednej strony, i presją Interfrontu (Moskwy), z drugiej strony, Rada Najwyższa wezwała rady miejskie, by przestawały zaopatrywać wojska okupacyjne aż do rozpoczęcia negocjacji w sprawie ich wycofania (14.11.1990), a następnie do ich ewakuacji pod kontrolą ONZ i Konferencji Bezpieczeństwa i Współpracy w Europie (22.11.1990). Konfrontacja z siłami rosyjskimi na Łotwie nie miała tak symbolicznego charakteru jak w Estonii, ale również nie przybrała litewskich rozmiarów. OMON, działając jako zbrojne ramię KPŁ, utrzymywał jedynie stan napięcia. Nacisk w Nadbałtyce służył raczej badaniu reakcji Zachodu i wewnętrznym rozgrywkom w Moskwie - lansowaniu ,,gołębi": i straszeniu ,,jastrzębiami" - niż powrotowi do stanu sprzed pieriestrojki. Było widoczne, że centrum władzy w ZSRS nie chce użyć siły, by wyeliminować swych przeciwników, lecz raczej stara się wpływać na utrzymanie przemian w pewnych, wcześniej przyjętych ramach i powstrzymanie sił radykalnych, które mogłyby odsunąć od władzy przywódców działających w porozumieniu z Moskwą. Polityka ta powiodła się tylko częściowo. OMON zainstalował sowieckiego prokuratora (12.09.1990), odebrał dla KPŁ budynek w Jurmali (9.11) oraz Dom Prasy w Rydze (2.01.1991). Rada Najwyższa Łotwy formalnie pozbawiła OMON prawa pilnowania porządku publicznego (14.11.1990), ale miało to jedynie symboliczne znaczenie. W grudniu 1990 roku komuniści (OMON, Interfront lub inne jednostki przybyłe z Moskwy) rozpoczęły prowokacyjne zamachy bombowe na sowieckie pomniki. Z inicjatywy KPŁ komuniści promoskiewscy utworzyli Łotewski Komitet Ocalenia Publicznego na czele z Rubiksem (25.11.1990). Mógł on liczyć na poparcie 1% Łotyszy i 26% rusofonów. Interfront zorganizował natomiast Kongres Komitetu Obrony Konstytucji ZSRS i Łotewskiej SRS oraz Praw Obywatelskich. W styczniu 1991 roku klub parlamentarny Równouprawnienie i KPŁ zaapelowały za pośrednictwem ŁKOP do Gorbaczowa o wprowadzenie władzy prezydenckiej na Łotwie. Jednocześnie Fiodor Kuzmin, dowódca Bałtyckiego Okręgu Wojskowego, zażądał rozbrojenia łotewskiego MSW i podporządkowania się Łotwy Konstytucji ZSRS, grożąc użyciem wojska. Jednostki sowieckie zaczęły poszukiwać poborowych i aresztować osoby, które wybrały służbę zastępczą. Interfront demonstrował w Rydze ,,gniew ludu" przeciwko polityce rządu (10.01.1991), ale na wezwanie Frontu 700 tysięcy Łotyszy zebrało się w stolicy nad brzegami Dźwiny, wyrażając poparcie premierowi Godmanisowi. Zaczęto wznosić barykady, by utrudnić ewentualny atak wojska (13.01). 14 stycznia KPŁ poleciła ŁKOP, by przejął władzę i zorganizowała w dniu następnym symboliczną demonstrację (4-10 tysięcy osób). Członek ŁKOP, Aleksiej Litwinow, wezwał Moskwę na pomoc nie-Łotyszom oraz zażądał rozwiązania Rady Najwyższej i dymisji rządu. Same apele, bez wojskowych rozstrzygnięć ze strony moskiewskiego centrum, mogły jedynie utrzymywać napięcie, lecz nie zagrażały rządowi, podobnie jak ataki OMON na posterunki policji łotewskiej i Akademię Policji (14/15.01.1991). W wojnie nerwów Łotwa podpisała (13.01), a następnie ratyfikowała (14.01) z Jelcynem układ, który jednak nie rozstrzygnął spornego obszaru Abrene. Rada Najwyższa Łotwy wprawdzie ustąpiła i przywróciła zaopatrywanie wojsk okupacyjnych (14.01), wstrzymane od dwóch miesięcy, ale jednocześnie powołała (18.01) państwową komisję samoobrony (Gorbunovs, Godmanis, Rażukas, Dine[viczs, Andrejs Inkulis, przewodniczący ryskiej Rady).

Rosjanie manifestacyjnie kontynuowali eskalację nacisków; na przedmieściu Rygi OMON ostrzelał samochód, zaatakował też posterunek ochotników (16.01) i dokonał najpoważniejszego ataku na łotewskie MSW w Rydze, gdzie padło 5 zabitych, w tym Rosjanin i Białorusin (20-21.01). Po spotkaniu Gorbunovsa z Gorbaczowem (22.01) ustały napady OMON i powrócono do prowokacyjnych zamachów bombowych, np. w budynku KC KPŁ (12.02) lub w innych miejscach (13.02; 6.03; 17.07) oraz do ataków na punkty celne (23-24.05; 8 i 17.06; 17 i 28.07.1991). W konsekwencji Rada Najwyższa postanowiła utworzyć Departament Obrony (1.02). W odpowiedzi na referendum ogólnozwiązkowe Gorbaczowa, zbojkotowane na Łotwie, Rada Najwyższa podjęła decyzję (12.02) o poddaniu w dniu 3 marca pod sondaż opinii publicznej pytania: ,,Czy jesteś za demokratyczną i niepodległą Republiką Łotwy?". Komitet Łotwy był przeciwny plebiscytowi ze względów formalnych, uważał bowiem, że nie można podawać w wątpliwość prawa kraju okupowanego do niepodległości. Przeciwnikiem sondażu był również klub Równouprawnienie, który w tym czasie bojkotował sesje Rady Najwyższej (13.01-26.02), słusznie obawiając się, iż znaczna część Rosjan, nie-Łotyszy i ludności rosyjskojęzycznej opowie się za niepodległością Łotwy już choćby z przyczyn ekonomicznych. Wynik był tym bardziej z góry przesądzony na niekorzyść rosyjskich komunistów i nacjonalistów, że żołnierze sowieccy nie mogli brać udziału w głosowaniu. Przy frekwencji 87,58% za niepodległością wypowiedziało się 73,68% obywateli Łotwy, natomiast przeciw 24,7%. W niezrusyfikowanej Kurlandii za niepodległością było ponad 95% głosujących, natomiast w zrusyfikowanej Rydze za niepodległością opowiedziało się 60%, przeciw - 37,4% głosujących (frekwencja 84,4%), co oznacza również poparcie części Rosjan.

16 lutego odbył się Kongres Związku Chłopskiego (zał. 5.07.1990), którego przewodniczącym został Aivars Berkis. Liczący tysiąc członków ZCh nawiązywał do tradycji przedwojennej i przeciwstawił się nomenklaturze kołchozowej, zgrupowanej w Łotewskim Stowarzyszeniu Farmerów - LLS.

Kongres Obywateli przeżywał wewnętrzny kryzys, który spowodował, iż nie wybrano nowego przewodniczącego podczas V sesji (23-24.03.1991). Na Łotwie Rada Najwyższa wprawdzie częściowo uległa wpływom Kongresu, ale jednocześnie - inaczej niż w Estonii - zdołała zachować swą niekwestionowaną pozycję . Perspektywa odzyskania niepodległości wydawała się odległa i ani rząd, ani nawet Front nie poczyniły żadnych, wykraczających poza deklarację, zdecydowanych kroków. Łotwa, podobnie jak Estonia, nie tylko w sferze gospodarczej, ale także politycznej pozostawała pod kontrolą moskiewskiego centrum. Duma LTF przyjęła plan okresu przejściowego do niepodległości, który na rok 1992 przewidywał dokonanie jedynie pewnych zmian prawnych (27.04.1991). Między Łotwą i ZSRS odbyły się dwie tury rozmów (18-19.02 i 6-7.06) i powołano wspólną komisję do omówienia zagadnień politycznych, społecznych i gospodarczych, której przewodzili Władimir Wieliczko i wicepremier łotewski Ilma[rs Biszers. Na drugim spotkaniu konsultacyjnym delegacji łotewskiej i sowieckiej w Jurmali ustalono porządek zawarcia umów w sprawie wymiany handlowej na rok 1992, uznano rubel za środek płatniczy i postanowiono, że wkład Łotwy do budżetu związkowego wyniesie 350 mln rubli oraz że Łotwa może będzie uczestniczyć w sowieckim programie antykryzysowym. Po spotkaniu szefa Departamentu Bezpieczeństwa, Ja[nisa Baskersa z Warennikowem (20.03.1991) w połowie maja zawarto porozumienie w sprawie służby alternatywnej, zgodnie z którym do sowieckich komisji wojskowych mieli się zgłaszać tylko poborowi, którzy nie chcieli służyć na Łotwie. 19 sierpnia Rubiks zapowiedział utworzenie nowego rządu i rozwiązanie wszystkich partii politycznych z wyjątkiem KPŁ. OMON zajął TV, a wojska sowieckie łotewskie MSW, oddziały Bałtyckiego Okręgu Wojskowego otoczyły Rygę, ale poprzestano na demonstracji. Dowódca garnizonu w Liepaja oświadczył, że przejmie władzę. Ewentualna nowa władza mogła liczyć tylko na rosyjską bazę: ŁPK, KGB Łotwy, OMON, Interfront, Równouprawnienie, Radę Weteranów Wojny i Pracy, Radę Kolektywów Pracowniczych, Komsomoł. Pucz pociągnął za sobą jedną ofiarę śmiertelną, a w sumie OMON zastrzelił na Łotwie w 1991 roku 6 osób. Po zakończeniu inscenizacji puczu w Moskwie Rada Najwyższa Łotwy ogłosiła Deklarację Niepodległości na podstawie konstytucji z 15 lutego 1922 roku (21.08.1991) i Łotwa formalnie opuściła ZSRS, ale dopiero po miesiącu odwołano łotewskich deputowanych-obserwatorów z ciał parlamentarnych ZSRS (3.10). KPŁ zdelegalizowano (23.08.1991) i zamknięto 30 pism. Na interwencję Rygi w Rosji aresztowano później Rubiksa i Vladimira Serdinkowa oraz członka OMON, Sergieja Porfienowa, których wydano Łotwie (październik). KGB Łotwy zlikwidowano i na mocy decyzji Rady Najwyższej przejęto jego majątek (24.08), ZSRS zaś zaczął wycofywać OMON z Łotwy (31.08). Wreszcie Gorbaczow zwolnił Bałtów ze służby w Armii Sowieckiej (21.09). Pierwsza uznała państwa bałtyckie Islandia (26.08.1991), następnie uczynili to członkowie EWG (27.08), potem USA (2.09) i wreszcie ZSRS (6.09).

Na IV Zjeździe Frontu Ludowego (15.11.1991) przewodniczącym pozostał ponownie Rażukas, uzyskując 337 głosów wobec 189 oddanych na prawicowego Andrejsa Ruczsa. LTF nie przekształcono ani w jedną, ani w koalicję kilku partii. Uchwalono, iż Łotwa powinna niezwłocznie stworzyć własny system obronny i MON, przygotować wybory do sejmu i przywrócić państwowość z 1918 roku i konstytucję z 1922 roku. Delegaci wyrazili nieufność do Rady Najwyższej i posłów, którym zarzucili, że wahają się między przywróceniem republiki z 1918 a tworzeniem nowego państwa. Stwierdzono też, że Łotwa nadal jest krajem okupowanym. Po formalnym przywróceniu niepodległości, wśród ugrupowań politycznych, podobnie jak w Estonii, przeważyło dążenie do restauracji Republiki Łotwy. Dawny przewodniczący Kongresu Obywateli Aigars Jirgens i Aleksandrsa Petersonsa założyli Towarzystwo 18 Listopada (22.12.1991), partię narodowo-konserwatywną, w skład której weszła część członków Partii Republikańskiej i Kongresu Obywateli. Postawiło ono sobie za cel właśnie przywrócenie republiki i konstytucji z 1918 roku. Również Konferencja Czas Łotwy (7.12.1991), stanowiąca ugrupowanie centrowe (Liberałowie, Zieloni, Związek Chłopski), wypowiedziała się za takim właśnie rozwiązaniem. W Radzie Najwyższej powstała Satversme - Konstytucja, frakcja zwolenników konstytucji z 1922 roku (24.11.1991), licząca 30 deputowanych na czele z Ja[nisem Vaivodsm. W skład klubu weszli radykałowie, w tym posłowie LNNK, które liczyło już ponad 11 tysięcy członków. W wyniku tych zmian frakcja LTF w Radzie Najwyższej zmalała do 90 deputowanych, a w związku z mianowaniem Dinevicsa ministrem stanu, jej nowym przewodniczącym został Juris Dobelis z LNNK (wrzesień). W LNNK na stanowisku przewodniczącego Berklavsa zastąpił Visvaldis Łacis. Zmiany nastąpiły też wśród 6 tysięcy narodowych komunistów łotewskich; odszedł Kezbers i przewodniczącym ŁDPP został Juris Bojars, dyrektor Instytutu Stosunków Międzynarodowych na Uniwersytecie Ryskim (30.11-1.12.1991).

Klub rosyjskich deputowanych Równouprawnienie zapowiedział przekształcenie się w partię polityczną - Centrum Inicjatywy Demokratycznej, kierowane przez Michaiła Gawriłowa (8.11). Łotwa później niż Litwa, lecz znacznie wcześniej niż Estonia, przystąpiła do tworzenia własnej siły zbrojnej: Gwardii Narodowej i Armii Łotewskiej. Gorbunovs z urzędu został dowódcą złożonej z ochotników Gwardii Narodowej, a komendę nad nią powierzono Gvitisowi Kristovskisowi; 60 dowódców lokalnych złożyło już przysięgę (16.10.1991). W ramach reorganizacji rządu (19-21.11) utworzono MON (21.11.1991), które objął dotychczasowy przewodniczący parlamentarnej komisji obrony i spraw wewnętrznych, Talavs Jundzis (31.01.1992). Z dwu wiceministrów, pierwszy studiował w Moskwie, drugi zaś, Valdis Pavlovskis, służył 10 lat w amerykańskiej piechocie morskiej (marines). Zdaniem Jundzisa Armia Łotewska będzie liczyć około 8-9 tysięcy żołnierzy. W dziedzinie reform gospodarczych Łotwa opóźniona jest w porównaniu z Estonią o około roku. Możliwe, że obawa przed zaostrzeniem konfliktu z rosyjską klasą robotniczą przemysłowych gigantów wpływała na odsuwanie reformy. Po przejęciu banków, podporządkowanych dotychczas Moskwie (2.09), ostatecznie rozpoczęto przygotowania do wprowadzenia własnej waluty (łat) jesienią 1992 roku (6.11.1991) i zwolniono ceny żywności (10.12). Wprowadzono natomiast zmiany symboliczne: Rada Najwyższa zdecydowała, iż od 1 listopada zakończy się tłumaczenie z łotewskiego na rosyjski (29.10.1991). Na V Kongresie LTF (1-2.05.1992) uchwalono wprawdzie, iż Front pozostanie ruchem, ale faktycznie uległ on rozkładowi. Wyrazem różnic politycznych było zniesienie stanowiska przewodniczącego LTF i zastąpienie go przez radę - Dumę. Wybory, przewidywane na jesień 1992 roku, ostatecznie położą kres formalnemu już tylko istnieniu Frontu.

Problem imigrantów rosyjskojęzycznych wystąpił na Łotwie w ostrzejszej formie niż w Estonii. Przyznanie wszystkim przybyszom obywatelstwa łotewskiego oznaczałoby, iż w wyniku wyborów może dojść do utworzenia przez ich posłów większości parlamentarnej i po prostu do utworzenia rosyjskiej republiki na Łotwie. Pozbawienie natomiast obywatelstwa znacznej większości imigrantów czyniłoby z nich zaprzysiężonych wrogów państwa łotewskiego. Komitet Obywatelski wypowiedział się za opcją zerową, natomiast Gorbunovs i rosyjscy komuniści głosili zasadę nadania obywatelstwa wszystkim osobom stale mieszkającym na Łotwie w dniu 23 sierpnia 1991. Jeszcze przed puczem sierpniowym Rada Najwyższa starała się unikać dyskusji na ten temat i odsuwała uchwalenie ustawy o obywatelstwie aż do odzyskania niepodległości i przeprowadzenia nowych wyborów, a więc zakładała prawo uczestniczenia w nich wszystkich mieszkańców Łotwy, co w praktyce pokrywało się ze stanowiskiem Gorbunovsa (12.03.1991). Pod wpływem napięcia wywoływanego przez rosyjską połowę mieszkańców Łotwy kierownictwo Frontu zaczęło w maju przychylać się do propozycji Kongresu, choć jeszcze we wrześniu nie mogło się zdecydować na konkretne rozwiązanie. Wreszcie Duma Frontu zaproponowała założenie rejestru mieszkańców, by ustalić, kto jest obywatelem (3.10.1991). W Radzie Najwyższej złożono trzy projekty ustawy. Przyjmowały one opcję zerową, ale różniły się wymaganiami niezbędnymi dla przyznania obywatelstwa osobom ubiegającym się o nie. Zakładały znajomość języka łotewskiego, konstytucji, konieczność złożenia przysięgi i wyrzeczenia się innych obywatelstw, istotne różnice dotyczyły natomiast długości okresu zamieszkania na Łotwie; pierwszy projekt przewidywał jedynie 5 lat, drugi - autorstwa Frontu - 10, trzeci - 16.

15 października 1991 roku Rada Najwyższa uchwaliła ustawę o obywatelstwie: obywatele i rezydenci Republiki sprzed 17 czerwca 1940 roku oraz ich potomkowie mają zgłosić się po paszporty do 1 lipca 1992 roku, pozostali mieszkańcy Łotwy mogą starać się o obywatelstwo łotewskie zgodnie z ustawą z 1919 roku. W tym celu muszą się zarejestrować do 10 lipca 1992 (termin przedłużono do 1 września), mieszkać stale na Łotwie przez 16 lat, nie być obywatelami innych państw, znać język łotewski, konstytucję i złożyć przysięgę. Nie mają prawa do uzyskania obywatelstwa łotewskiego pracownicy aparatu KPZS i Komsomołu przysłani na Łotwę oraz osoby, które służyły w Armii Sowieckiej, MSW i KGB i osiedliły się na łotwie, co wykluczyło od razu 70 tysięczną grupę rosyjskich emerytów wojskowych. Na Łotwie, podobnie jak w Estonii, zwyciężyła również formuła prawna wynikająca z przyjęcia istnienia ciągłości Republiki Łotwy i odrzucenia okresu sowieckiego jako okupacji. 6 maja 1992 roku Władimir Kandałowski, przewodniczący zgromadzenia oficerów wojsk grupy północno-zachodniej, oświadczył, iż ,,grupy oficerów są gotowe, jeśli zostaną poproszone, poprzeć prawomocną władzę", gdyż dysponują informacjami, że ,,radykalnie prawicowe ugrupowania" (czytaj: łotewskie) planują zamach stanu. ,,Jeśli w wypadku takiego zamachu stanu legalnie wybrany rząd poprosi o pomoc Rosję lub armię, uczynimy wszystko, dążąc do jego obrony" - zapewnił Kandałowski. Pozostaje już tylko ustalić, jaki rząd będzie na Łotwie ,,legalnym" dla rosyjskich komunistów i nacjonalistów. Rada Najwyższa Łotwy wprawdzie uchwaliła przejęcie na własność majątku Armii Sowieckiej (6.11.1991) i zakazała dokonywać nim jakichkolwiek transakcji po 24 sierpnia 1991, ale strona rosyjska uważa ten majątek za własny, a w szczególności nie chce zezwolić na poddanie łotewskiej kontroli celnej statków, samolotów i samochodów przybywających do baz rosyjskich i opuszczających je. Łotysze chcą nie dopuścić do wywozu majątku wojskowego z Łotwy i do operacji czarnorynkowych. Na tym tle dochodzi do starć i zatargów między oficerami rosyjskimi a łotewskimi celnikami, policjantami i ochotnikami z Gwardii Narodowej (np. w porcie lipawskim w kwietniu, czy w Dobelach 28 maja 1992 roku). Władze łotewskie wydały nakaz uprzedzania z góry o każdym wylocie samolotu i każdym zawinięciu okrętu do bazy rosyjskiej. Kontyngent wojsk rosyjskich łącznie z oddziałami pogranicznymi liczy około 50 tysięcy. W 1991 roku wycofano na teren Łotwy jednostki ewakuowane z Europy Wschodniej. Na spotkaniu Dine[viczsa z wicepremierem Rosji Sergiejem Szachrajem powołano grupę ekspertów celem kontynuowania rozmów w sprawie ewakuacji armii okupacyjnej (1.02.1992). Szachraj obiecywał, iż wycofywanie kontyngentu rozpocznie się w marcu. Rozmowy ekspertów nie przyniosły żadnych rezultatów (2-3.05). Również rozmowy łotewsko-rosyjskie w Moskwie (28.05) w praktyce zakończyły się fiaskiem, gdyż Rosjanie zgodzili się wycofać wojsko do 1999 roku, Łotysze natomiast nalegają na ewakuację z Rygi w 1992 roku i z kraju do jesieni 1993 roku. Ponadto Rosjanie chcą zachować pod swą kontrolą wojskowe obiekty strategiczne: port wojenny w Lipawie, stację radiolokacji oraz stację wywiadu kosmicznego i obserwacji Bałtyku koło Windawy, na co strona łotewska nie może się zgodzić. Pozostałymi punktami spornymi są: kwestia obywatelstwa - Rosja chciałaby, by przyznano go możliwie dużej liczbie Rosjan - i kwestia zwrócenia Łotwie zanektowanego w 1945 roku terytorium Abrene.