HISTORIA

Ukraińcy należą do grupy Słowian Wschodnich, z których wyodrębnili się między XII a XIV/XV wiekiem na terenach położonych między Chełmem i Kijowszczyzną oraz między Prypecią i linią biegnącą od Kołomyi przez Winnicę i Czerkasy do Sum. Dalej na południe znajdowały się tereny niezamieszkałe, nazywane Dzikimi Polami i kontrolowane przez koczowników: Pieczyngów, Chazarów, Połowców, a następnie przez tatarski Chanat Krymski, uznający polityczne zwierzchnictwo Turcji. W ciągu wieków żywioł ukraiński cofnął się na zachodzie pod naporem polskim, ale jednocześnie skolonizował ogromne obszary na wschodzie i południu. Po roku 800 na tereny wschodniosłowiańskie zaczęły przenikać ze Szwecji drużyny wojowników normańskich, które wnosiły warownie (np. Nowogród - Holgard, Kijów - Koenugard) na szlaku handlowym wiodącym w kierunku Bizancjum. Podporządkowywały one sobie plemiona słowiańskie i wyparły z KIjowszczyzny Chazarów. W Kijowie Normanowie umieścili siedzibę swej centralnej organizacji handlo-wej; tu gromadzili pobierane w naturze daniny, by sprzedawać je następnie do Bizancjum. W 882 roku książę Oleg (Helgi) zjednoczył księstwa normańsko-słowiańskie w jedno państwo zwane Rusią Kijowską. Normanowie ulegli szybko całkowitej slawizacji, ale swą nazwę plemienną "Rus" przekazali, zdaniem jednych - Kijowszczyźnie, zaś według innych historyków, ziemi położonej między Nowogrodem a jeziorem Ładoga. Później terminem tym zaczęto określać całe państwo - Ruś, a jego mieszkańców nazwano Rusinami. Po śmierci Jarosława Mądrego w 1054 roku rozpoczął się okres rozpadu dzielnicowego Rusi Kijowskiej i wówczas wyodrębniły się poszczególne ziemie: Ruś Czerwona, Czarna, Biała, Wielka. Przez 150 lat Ruś Kijowska utrzymywała bliskie stosunki z Bizancjum, skąd w roku 988 Włodzimierz Wielki przyjął chrześcijaństwo. W 1241 roku Mongołowie zniszczyli Kijów i przejściowo uzależnili Księstwo Wołyńsko-Halickie, które uformowało się w XII wieku. Jego władca Danyło szukał kontaktów z Zachodem (okcydentalizacja Rusi Halickiej). Gdy metropolita prawosłany przeniósł się z Kijowa do bezpieczniejszego Księstwa Moskiewskiego (1299), w Haliczu utworzono ukraińską metropolię prawosławną, obejmującą również Kijów (1303-1345). Około 1350 roku powstała nowa, litewskoruska prawosławna metropolia w Kijowie; w 1458 roku objęła ona wszystkie ziemie Rzeczypospolitej, poczas gdy ziemie rosyjskiej pozostały pod jurysdykcją metropolii moskiewskiej. Od XII wieku Litwa zaczyna przyłączać ziemie ruskie (patrz: Litwa, historia). W wyniku walk litewsko-polsko-węgierskich o Ukrainę Zachodnią, Litwa zajęła Wołyń (1340), a Galicję i część Podola Królestwo Polskie (1366). Polesie i Ukrainę Wschodnią opanowało Wielkie Księstwo Litewskie: Czerników w 1350 roku, Kijowszczyznę w 1362 i resztę Podola w 1363. Na mocy Unii Lubelskiej (1569) Podlasie, Wołyń, Podole i Kijowszczyzna zostały włączone do Królestwa Polskiego (tj. Korony). W ten sposób prawie wszystkie ziemie zamieszkałe wówczas przez Ukraińców znalazły się w granicach państwa polskiego, przy Litwie pozostało tylko narodowo indyferentne Polesie, zaś Moskwie powiodło się zająć przejściowo Czernihów (1503-1618). W 1596 roku w Brześciu Cerkiew prawosławna zawarła unię z Kościołem katolickim i metropolia prawosławna w Kijowie przestała istnieć; później przywrócono ją dzięki poparciu Kozaków (1620), ale w 1690 roku metropolię kijowską podporządkowano Cerkwi rosyjskiej, a w 1783 roku całkowicie ją zrusyfikowano. Rosja likwidowała przemocą Kościół grekokatolicki na terenach odbieranych Rzeczypospolitej: w XVIII wieku na wschodniej Białorusi i Ukrainie, w 1839 roku w całej Rosji i w 1875 roku w Królestwie Polskim. Politykę tę kontynuował Stalin, likwidując Kościół grekokatolicki na terenie Galicji (marzec 1946). Unici pod panowaniem rosyjskim, którzy nie chcieli przyjąć prawosławia, przechodzili na katolicyzm, co sprzyjało szybkiej polonizacji. W dawnej Rzeczypospolitej panowała wprawdzie wolność wyznań, ale w konsekwencji zwycięstwa kontrreformacji państwo zaczęło popierań katolicyzm; ani Ko ściół unijny, ani tym bardziej Cerkiew prawosławna, nie uzyskały równouprawnienia z Kościołem katolickim. Szlachta i arystokracja ukraińska (Wiśniowieccy, Chodkiewiczowie, Sapiehowie) stopniowo przechodziła na katolicyzm, co powodowało jej szybką polonizację, natomiast prawosławni, głównie Kozacy, zwracali się ku Moskwie jako obrończyni prawdziwej wiary. Podziały wyznaniowe zaczęły pokrywać się z konfliktami społecznymi i narodowymi. Jeszcze książę Konstanty Ostrogski (1526-1608), wojewoda kijowski, występował w obronie prawosławia przeciwko unii brzeskiej, ale jego syn Janusz był już zagorzałym katolikiem. Ostatnim prawosławnym dostojnikiem Rzeczypospolitej był Adam Kisiel (1600-1653) wojewoda kijowski i zwolennik ugody z Kozakami. Na Ukrainie Naddnieprzańskiej w dobrach prywatnych, państwowych i na ziemi niczyjej (Sicz Zaporoska) mieszkali wolni osadnicy, zwani Kozakami, którzy bronili pogranicza przed napadami tatarskimi i sami wyprawiali się na Krym i do Turcji. W 1568 roku król wziął grupę Kozaków na żołd (tzw. rejestr), później przyznał im prawo wyboru własnego hetmana (1593) i zwyczajowo uznał ich autonomię (demokrację wojskową). W Siczy na Zaporożu władzę sprawował drugi hetman zwany koszowym. Na stepach ścierały się wpływy polskie, rosyjskie, tureckie i rumuńskie. Starszyzna kozacka dążyła do uzyskania praw szlacheckich, zaś wszyscy Kozacy domagali się włączenia do rejestru, co chroniło przed statusem chłopa pańszczyźnianego. Na tle sporów ze szlachtą często dochodziło do powstań kozackich, do których przyłączali się ukraińscy chłopi, a nawet część szlachty (1591-1593, 1595-1596, 1630, 1637, 1638). Uciekając przed represjami Kozacy osiedlali się w granicach Rosji na Ukrainie Słobodzkiej (Słobożanszczyna). Drugą przyczyną konfliktów były stałe wyprawy na Turcję podejmowane przez Kozaków z powodów ekonomicznych i groźba wojny odwetowej, której Rzeczypospolita starała się unikać za wszelką cenę. W 1619 roku rejestr ustalono na 3 tys. Hetman Sahajdaczny, z pochodzenia Polak, pierwszy podjął rokowania z carem (1620). Na razie jednak wojska polsko-kozackie jeszcze współdziałały pokonując Turków pod Chocimiem (1621). W 1625 roku poza 6 tysięcznym rejestrem było około 40.000 Kozaków. Król Władysław IV (1628-1648) obiecywał Kozakom 20 tysięczny rejestr i autonomię terytorialną (1646). W 1648 roku wybuchło największe powstanie kozackie, kierowane przez Bohdana Chmielnickiego (1595-1657), szlachcica, pisarza Kozaków rejestrowych, który deklarował: "Wybiję z lackiej niewoli naród ruski wszystek ... wojować będę o wiarę prawosławną naszą". Począkowo powstanie wymierzone było przeciwko magnatom kresowym, lecz szybko przerosło w konflikt z samą Rzeczypospolitą. Po klęsce wojsk koronnych pod Żółtymi Wodami, Korsuniem i Piławcami (1648), po oblężeniu Zbaraża i bitwie zborowskiej, Polakom udało się zawrzeć ugodę zborowską dzięki przekupieniu Tatarów posiłkujących wojska ruskie. Przewidywała ona podniesienie rejestru do 40 tys., jurysdykcję hetmana kozackiego nad województwem kijowskim, czernihowskim i bracławskim oraz wejście metropolity kijowskiego do senatu (1649). Wznowienie walk (1651) przyniosło Kozakom i Tatarom klęskę pod Beresteczkiem, co spowodowało, iż w Białej Cerkwi ugodzono się, by rejestr obniżyć do 20 tys., a władzę hetmana ograniczyć do województwa kijowskiego. Kontynuowanie walk doprowadziło jednak do potwierdzenia ugody zborowskiej (1653). W 1654 roku sytuacja wojskowa zmusiła Chmielnickiego do podporządkowania się carowi, któremu już wcześniej proponował zwierzchnictwo nad Kozakami (1649). 18 stycznia w Perejasławiu starszyzna, a następnie zgromadzenie Kozaków złożyło przysięgę carowi. Przywilej carski dla Wojska Zaporoskiego ustalił rejestr na 60 tys. i potwierdził prawo wyboru hetmana, zakazując jednak Kozakom prowadzenia samodzielnej politytyki zagraanicznej (27.03). Hetmana wybierała rada wojskowa, a car go zatwierdzał. Chłopi i mieszczanie płacili podatki urzędowi hetmańskiemu i nie odprowadzano ich do Moskwy. Miejscowej szlachcie potwierdzono prawo własności. Kozacy i chłopi, mieszkający w tej samej wsi, tworzyli odrębne gromady. Teren autonomicznego państwa kozackiego nazwano Hetmanszczyną i nie obejmował on odrębnej jednostki autonomicznej jaką tworzyło Zaporoże z centrum w obozie warownym zwanym Siczą. Gdy na okres do uzyskania pełnoletności przez syna Chmielnickiego, Jerzego, hetmanem wybrano Iwana Wyhowskiego, doprowadził on do zawarcia przez radę kozacką ugody hadziackiej z Rzeczpospolitą (16.09.1658). Prawosławie uzyskało wolność tam, dokąd "język narodu ruskiego sięga", 5 biskupów, metropolitę i hetmana przyjęto do senatu. Mieszczan prawosławnych równouprawniono z katolickimi, obiecani otworzyć dwie akademie, z trzech województw wschodnich utworzono Księstwo Ruskie pod władzą hetmana, który podlegał bezpośrednio królowi, wreszcie ustalono rejestr na 60 tys. i dano możność nobilitacji 100 Kozakom z każdego pułku. Ze względu na opór szlachty polskiej spóźniona próba ugody nie powiodła się, z drugiej zaś strony politykę Wyhowskiego popierała wprawdzie starszyzna, ale sprzeciwiała się jej czerń kozacka, która obaliła hetmana (1659). Jego następca, Jerzy Chmielnicki musiał ukorzyć się przed carem i zgodzić się na garnizony rosyjskie na Hetmanszczynie oraz kontrolę carskich urzędników nad administracją kozacką. Konsekwencją ugody perejasławskiej, a później hadziackiej, była wojna rosyjsko-polska z udziałem Kozaków po obu stronach, nieustannymi buntami w obu obozach walczących i anarchią, które trwały do końca XVIII wieku. Na mocy rozejmu polsko-rosyjskiego zawartego w 1667 roku Ukrainę podzielono na Prawobrzeżną, która pozostawała przy Polsce (kozaczyznę zlikwidowano tu w 1699 roku), Lewobrzeżną, która przypadła Rosji oraz Zaporoże, stanowiące samodzielne terytorium kozackie w granicach Rzeczypospolitej, ale jednocześnie podlegające Rosji. Zaporożcy próbowali związać się z Turcją (hetman Doroszenko), ale ta uznała przynależność Zaporoża do Rosji (1681). Wreszcie Rzeczpospolita wyrzekła się praw do terytorium Hetmanszczyny i Zaporoża (1686). Konsekwencją wojen kozackich było skolonizowanie przez uciekinierów terenów w państwie rosyjskim przylegających do granicy z Rzeczypospolitą (Sumy - Charków). Osiedlającym się tu Kozakom car nadał status kolonistów wojskowych (pułki słobodzkie). Iwan Mazepa, wybrany hetmanem Lewobrzeża w 1687 roku, dążył do zjednoczenia wszystkich ziem ukraińskich i próbował powrócić do sojuszu z Rzeczypospolitą. Poparł on króla szwedzkiego, Karola XII, ale połączone wojska poniosły klęskę pod Połtawą (8.07.1909) i Mazepa musiał uchodzić z Ukrainy. W odwet za udział w powstaniu car zniszczył Sicz i Zaporożcy musieli uciec na tereny tureckie. Zaporożcy powrócili jeszcze na Sicz (1734) i wzniecali powstania (1768, 1774) aż wreszcie Sicz zlikwidowano (1775); starszyzna otrzymała stopnie oficerskie i przywileje szlacheckie, a Kozaków obrócono w chłopów pańszczyźnianych. Część z nich by uniknąć tego losu przesiedliła się na Kubań (1792), który Rosja uzyskała po podboju Chanatu krymskiego. W 1764 roku caryca Katarzyna II zlikwidowała urząd hetmana i ograniczoną już autonomię Hetmanszczyny, co jednak nie wywołało buntu, gdyż starszyzna kozacka otrzymała szlachectwo (1785), którego daremnie domagała sę kiedyś od Polski i uległa szybkiej rusyfikacji popieranej przez państwo. Na Ukrainie Słobodzkiej ustrój pułkowy zniesiono w 1765 roku. Otwarcie przez Rosję dla kolonizacji stepów czarnomorskich, uzyskanych dzięki zwycięskim wojnom z Turcją i Tatarami pod koniec XVIII wieku, dawało Kozakom możliwość, przynajmniej na jedno pokolenie, uniknięcia ciężarów pańszczyźnianych i dlatego nie buntowali się, jak niegdyś w Rzeczypospolitj. Na Ukrainie polskiej dochodziło jeszcze do powstań (1702-1704, 1734, 1768) i ruchów zbójnickich (hajdamacy, opryszkowie), ale ostatecznie Kozacy spadli do poziomu chłopów pańszczyźnianych, zaś szlachta uległa polonizacji. W wyniku rozbiorów Polski, jej terytoria ukraińskie, z wyjątkiem Hałyczyny (późniejszej Galicji Wschodniej), którą zajęła Austria, przypadły Rosji. Pierwszą organizacją ukraińską było założone na Uniwersytecie Kijowskim Bractwo Świętego Cyryla i Metodego (1845/1846), które rozwijało ideę federacji słowiańskiej. Z Bractwem związany był wieszcz narodowy i malarz Taras Szewczenko (1814-1861), co przypłacił zesłaniem w roty do Orenburga (1847-1857) oraz zakazem pisania i malowania. W 1859 roku powstała w Kijowie ukraińska organizacja oświatowa Hromada. Jednocześnie na Uniwersytecie zaczął rozwijać się ruch chłopomański. Uczestniczyli w nim również studenci, którzy uważali się początkowo za Polaków, m. in. Wołodymyr Antonowycz, ojciec ukraińskiego odrodzenia narodowego. Grupa ta odmówiła udziału w przygotowaniach powstańczych, wstąpiła do Hromady i powróciła do ukraińskości. Z powodu ostrości konfliktu ukraińsko-polskiego w polskich powstaniach antyrosyjskich Ukraińcy prawie nie brali udziału. Powstanie styczniowe trwało zaledwie od 8 maja do lipca 1863 roku; wzięło w nim udział w sumie na Kijowszczyźnie i Wołyniu około 6 tys. ludzi. Około 1860 roku rozpoczęło się wśród Ukraińców odrodzenie życia literackiego; próbowano zakładania szkół niedzielnych z ukraińskim i publikowania pism przynajmniej częściowo w tym języku (Osnowa 1861-1862). Do ruchu włączyli się dawni członkowie Bractwa Św. Cyryla i Metodego, którzy powrócili właśnie z zesłania (Pantalejmon Kulisz, Mykoła Kostomarow). Taras Szewczenko, choć zdążył jeszcze nawiązać współpracę z grupą Osnowy, nie wziął już udziału w nowym ruchu politycznym ze względu na przedwczesną śmierć. Jego Kobzar (1840) stał się jednak Biblią ruchu narodowego i odegrał ogromną rolę w budzeniu świadomośc narodowej mas ukraińskich. Carat, przerażony możliwością powtórzenia się na Ukrainie powstania polskiego, zdusił wszystkie próby odrodzenia narodowego w zarodku. W 1863 roku wydano dekret Wałujewa zabraniający publikowania w języku ukraińskim utworów nie należących do literatury pięknej, a w 1876 roku tzw. dekretem emskim zakazano posługiwania się językiem ukraińskim w życiu publicznym. Pierwszy Antonowycz zaczął mówić wyłącznie po ukraińsku, ale jeszcze w latach 1880-tych zaledwie w trzech ukraińskich rodzinach inteligenckich w Kijowie używano na codzień tego języka; nawet wieszcz Szewczenko pisał po ukraińsku tylko wiersze, zaś swój dziennik prowadził po rosyjsku. Ukraińska szlachta i inteligencja znały swój język ojczysty, ale posługiwały się nim w rozmowach ze służbą, na poważne tematy mówiono natomiast po rosyjsku. Dlatego Hohol zmuszony był tworzyć w tym języku, inaczej nie miałby czytelników. Od lat 1870-tych działacze ukraińscy grupowali się w tajne hromady, z których najsłynniejszą była kierowana przez Wołodymyra Antonowycza, i ograniczali się do prowadzenia badań etnograficznych i studiów językowych, co też było zakazane. Kierunek ten nazywano ukrainofilstwem. Dopiero następne pokolenie rozpoczęło działalność polityczną, nie licząc Ukraińców, którzy włączyli się do rosyjskiego ruchu narodnickiego, co pogłębiło ich rusyfikację i przesądziło, że dla sprawy narodowej byli straceni (Mikołaj Kibalczyc). W Galicji, jeszcze w latach 1830-tych, młodzież rusińska brała czynny udział w polskim ruchu niepodległościowym, ale czołowi przywódcy rodzącej się inteligencji: Markijan Szaszkewycz, Jakiw Hołowacki i Iwan Wahylewycz, zwani "Ruską Trójcą", opowiedzili się przeciwko politycznej przynależności do narodu polskiego i zaczęli publikować po ukraińsku (1837). Wiosna Ludów (1848) przyniosła Ukraińcom galicyjskim odrodzenie narodowe i polityczne. Utworzona wówczas Główna Rada Ruska wysunęła żądanie podziału Galicji na dwie części: ukraińską i polską. Sprzeciwił się temu założony z polską pomocą Ruski Sobor, który grupował Rusinów uważających się za Polaków w sensie politycznym. Działacze ukraińscy, głównie księża grekokatoliccy, liczyli początkowo na pomoc Austrii. Już w 1846 roku Hołowacki snuł koncepcje poparcia przez dwór ruchu ukraińskiego w Hałyczynie celem oddziaływania przez cesarza na Ukraińców w Rosji. Kler unicki, którego poziom wprawdzie wzrósł po reformach józefińskich końca XVIII wieku, nie rozumiał jednak, że z powodu własnej słabości nie może być partneren Wiednia, a co najwyżej instrumentem jego polityki. Gdy spełnił już swą rolę straszaka wobec Polaków, Wiedeń właśnie im oddał władzę we Lwowie (1866). Część ówczesnej elity ukraińskiej, powodowana rozczarowaniem i brakiem wiary w sukces sprawy narodowej, utworzyła ruch moskalofilski. Głosili oni: "My nie jesteśmy Rusinami (tj. Ukraińcami) z 1848 roku lecz prawdziwymi Rosjanami" i starali się używać języka rosyjskiego (Bohdan Didycki). Do moskalofilów przystał też Hołowacki i podobnie jak dziesiątki inteligentów tego okresu wyjechał do Rosji "byzlać się z rosyjskim morzem". Wcześniej Wahylewycz przyłączył się do Polaków. Dopiero więc następne, już świeckie pokolenia działaczy ukraińskich, stworzyło ruch narodowy, który w ciągu 20 lat stoczył zwycięską walkę z moskalofilami. Ostatecznie ze sceny politycznej zniknęli oni dopiero po I wojnie światowej. Mimo nacisku polonizacyjnego i ograniczania praw politycznych przez polskie władze Galicji, Ukraińcy stale zwiększali liczbę szkół z ukraińskim językiem wykładowym, wydawali własną prasę i mieli możliwość tworzenia elity narodowej. Właśnie w Galicji wykształcił się ukraiński system wielopartyjny. Iwan Franko (1856-1916) i Mychajło Pawłyk (1853-1915) założyli Ukraińsko-Ruską Partię Radykalną (1890), która pozostawała pod wpływem socjalizmu M. Dragomanowa. Później Franko, rozczarowany do współpracy z Polakami, znalazł się we frakcji rozłamowej, która wraz z grupą narodowców założyła Ukraińską Partię Narodowo-Demokratyczną (1899). Wysunęła ona hasło połączenia Ukrainy rosyjskiej i austriackiej pod berłem Habsburgów. Inna frakcja wystąpiła z URPR i założyła Ukraińską Partię Socjal-Demokratyczną (1899). W 1918 roku Ukraińcy w Galicji byli już uformowanym, dojrzałym politycznie narodem, zdolnym do utworzenia własnego państwa. Pod wpływem polskim zorganizowano do walki z Rosją legion Ukraińskich Strzelców Siczowych. Patronat nad nim objęła utworzona przez trzy partie i kierowana przez Kostia Łewyckiego Ukraińska Rada Główna (1.08.1914). Jej program zakładał wyodrębnienie Hałyczyny (Galicji Wschodniej) jako kraju koronnego i powstanie państwa ukraińskiego pod berłem Habsburgów na ziemiach wyzwolonych spod panowania rosyjskiego aż do Kubania włącznie. W maju 1915 roku do Rady weszli przedstawiciele Bukowiny i Związku Wyzwolenia Ukrainy, założonego przez emigrantów z Rosji (Markijan Mełenewski, Aleksander Skoropys-Jołtuchowski), którzy również orientowali się na państwa centralne. Rada zmieniła wówczas nazwę na Ogólnoukraińska, ale rozwiązała się, kiedy zapowiedziano utworzenie Królestwa Polskiego (5.11.1916) i Wiedeń przekreślił nadzieje na podział Galicji. Odtąd Ukraińców reprezentowała Ukraińska Reprezentacja Parlamentarna w Wiedniu na czele z Jewhenem Petruszewyczem. Na Ukrainie rosyjskiej, utworzona w 1899 roku Rewolucyjna Partia Ukraińska (RUP), przyjęła wprawdzie za swój program broszurę Mykoły Michnowskiego "Ukraina niepodległa", ale w praktyce wysuwała hasło ukrainizacji i autonomii Ukrainy w ramach federacji rosyjskiej. Po odejściu z RUP-u niepodległościowej grupy Michnowskiego, która jako Ukraińska Partia Ludowa - UNP (1902) działała krótko, zwyciężył w nim nurt socjalistyczno-federacyjny; RUP przekształcił się w Ukraińską Robotniczą Partię Socjal-Demokratyczną - USDRP (1905). Na jej czele stanęli: syn Antonowycza, Dmytro, Mychajło Tkaczenko, Mykoła Porsz, Wołodymyr Winnyczenko oraz Symon Petlura. Program UNP stał się później wzorcem dla ruchu nacjonalistycznego, gdyż wysunął zasadę wyłączności narodowej; "Ukraina dla Ukraińców", zakaz małżeństw mieszanych, które w latach 1930-tych zinterpretowano w kategoriach nienawiści rasowej. UNP głosiła hasło stworzenia socjalistycznej republiki ukraińskiej "od Karpat do Kaukazu", natomiast USDRP uważała, że w nowym, socjalistycznym ustroju autonomia terytorialno-narodwa będzie wystarczającą gwarancją praw Ukraińców. Nawet ten, ograniczony cel, wywołał wcześniej odejście grupy Melenewskiego, która jako "Spiłka" wstąpiła do rosyjskiej socjaldemokracji (1905). Spiłka odegrała istotną rolę w rewolucji, ale została rozbita (1912); jej przywódcy, którzy emigrowali do Galicji, przeszli na pozycje narodowe, pozostali powrócili do USDRP lub wstąpili do bolszewików. Rewolucja 1905 roku w Rosji pozwoliła na tworzenie organizacji oświatowych (Proswity) i wprowadzenie języka ukraińskiego do kilku szkół prywatnych oraz na wydawanie prasy ukraińskiej (np. Rada miała zaledwie 1500 prenumeratorów, 1906-1914), choć wobec prenumeratorów stosowano represje administracyjne. Ukraińscy posłowie w I Dumie (1906) i II Dumie (1907) tworzyli grupę autonomistów. Oprócz USDP powstało półlegalne Towarzystwo Ukraińskich Postępowców - TUP (1908), które tajnie starało się koordynować pracę różnych grup politycznych (Borys Hrinczenko, Mychajło Hruszewski, Serhij Jefremiw, Symon Petlura). Jego program nie wykraczał jednak poza koncepcje federacyjne, zaś w wyborach do Dumy TUP współpracował z rosyjskimi kadetami. Dopiero w kwietniu 1917 roku ukonstytuowała się Partia Socjalistów-Rewolucjonistów - UPSR,tj. ukraińskich eserów, (Mykita Szapował, Mykoła Kowalewśkyj). W 1914 roku cofnięto wszystkie ustępstwa wobec Ukraińców, zaś życie polityczne znów musiało się cofnąć do poziomu pracy organicznej. Na skutek polityki caratu, Ukraińcy na Ukrainie rosyjskiej dopiero po roku 1917 zyskiwali powszechną świadomość narodową, nie mówiąc już o braku silnej narodowej elity politycznej. TUP (Mychajło Hruszewski, S. Petlura) odmówił współdziałania ze Związkiem Wyzwolenia Ukrainy i poparł carat, licząc, że wojna przyniesie zwycięstwo Rosji, co powinno - jak sądzono - spowodować jej demokratyzację. Tymczasem na zdobytych terenach w Galicji Rosjanie likwidowali wszelkie zdobycze ruchu ukraińskiego. Po zwycięstwie rewolucji lutowej w Rosji, w Kijowie z inicjatywy działaczy TUP-u, przedstawiciele partii i organizacji ukraińskich utworzyli Centralną Radę (17.03.1917), której przewodniczącym wybrano M. Hruszewskiego. Później do Rady włączono reprezentantów samorządów oraz Rady, Chłopską i Wojskową, wybrane na czerwcowych zjazdach delegatów i Radę Deputowanych Robotniczych, wybraną na zjeździe lipcowym. Centralna Rada ogłosiła autonomię Ukrainy (I Uniwersał, 23 czerwca 1917), którą rosyjski Rząd Tymczasowy zaakceptował w zamian za uznanie swego zwierzchnictwa (16 lipca, II Uniwersał). Na czele rządu ukraińskiego (Generalny Sekretariat CR) stanął W. Wynnyczenko, a w jego skład weszli oprócz socjaldemokratów, eserzy i socjaliści-federaliści (28.06), tj. ci członkowie TUP-u, którzy nie należeli do innych partii i utworzyli Ukraińską Partię Socjalistów-Federalistów - UPSF. Rząd Tymczasowy ostatecznie uznał Generalny Sekretariat i granice autonomicznej Ukrainy (Wołyń, Kijowszczyzna, Podole, Połtawszczyzna i Czernihowszczyzna) tożsamej z Ukrainą z czasów Rzeczypospolitej przed 1667 rokiem (17.08.1917). 10 listopada 1917 roku bolszewicy, wspomagani przez oddziały Centralnej Rady, pokonali jednostki wierne Rządowi Tymczasowemu, ale sami byli za słabi, by z kolei rozpędzić Radę. Przejęła ona władzę na Ukrainie i ogłosiła powstanie Ukraińskiej Republiki Ludowej - UNR w federacji z Rosją (III Uniwersał, 20 listopada) i konfiskatę ziemi obszarniczej. W wyborach do rosyjskiej Konstytuanty na ziemiach ukraińskich bolszewicy zdobyli od 4% do 11% głosów, podczas gdy ukraińscy socjaliści 75%. W grudniu 1917 roku bolszewicka mniejszość delegatów (5%) Zjazdu Rad przeniosła się z Kijowa do Charkowa, utworzyła własny rząd i wezwała na pomoc rosyjskich bolszewików. Wojna z Rosją Sowiecką spowodowała ogłoszenie UNR niepodległym państwem (IV Uniwersał, 22 stycznia 1918). Bolszewizacja zukrainizowanych jednostek Centralnej Rady, spowodowała, że Czerwona Gwardia z łatwością zajęła Kijów (7.02.1918), ale wkrótce została wyparta przez armie Niemiec i Austro-Węgier (2.03), z którymi Centralna Rada zawarła pokój i sojusz w Brześciu (9.02.1918). Na jego mocy Ukraina uzyskała Chełmszczyznę i obietnicę połączenia Hałyczyny i Bukowiny w jeden kraj koronny Austrii. Niemcy poparły zamach generała Pawło Skoropadskiego, który obalił republikę i wybranego właśnie prezydenta M. Hruszewskiego, wprowadzając Hetmanat (29.04.1918). Hetman oparł się na "białych" Rosjanach i przywrócił majątki ziemskie dawnym właścicielom, co wraz z niemieckimi rekwizycjami wywołało powstanie ludowe. W tym czasie zaczął się już proces bolszewizacji partii ukraińskich; w maju od eserów odłączyli się borotbiści (komuniści) Ołeksandra Szumskiego, którzy wydawali organ partii Borot'ba (Walka), a w styczniu 1919 roku grupa M. Tkaczenka wystąpiła z USDRP, tworząc "niezależną" socjaldemokrację. Zwalczała ona rosyjskich bolszewików za ich wrogi stosunek do ukraińskości, a UNR za odrzucanie ustroju sowieckiego; niezależni chcieli niepodległej Ukrainy Sowieckiej. Po roku przyjęli oni nazwę Ukraińskiej Partii Komunistycznej - UKP. W końcu borotbiści "rozwiązali się" i część ich członków przeszła do bolszewików (16.03.1920), później to samo zrobiono z UKP (3.03.1925). Ukraińscy komuniści w walce przeciwko Hetmanatowi poparli rosyjskich bolszewików. Niezależnie od tego sami bolszewicy rozszerzyli swe wpływy wśród ukraińskich mas, organizując je do walki ze Skoropadskim. Ukraińskie partie prawicowe, jak socjaliści-federaliści czy Ukraińska Partia Socjalistów-Niepodległościowców (UPSS) Michnowskiego, były bardzo słabe i nie mogły odegrać istotnej roli, gdyż kształtowały się dopiero w toku rewolucji społecznej; stąd też we wszystkich nazwach znalazł się termin - socjalizm. Powstanie przeciwko hetmanowi miało charakter spontaniczny i anarchiczny. Później na jego czele tylko formalnie stanęła Dyrektoria (przewodniczący Wynnyczenko; S. Petlura, Fedor Szwec, Opanas Andrijewski, Andrij Makarenko), wybrana 13 listopada przez partie opozycyjnego Ukraińskiego Związku Narodowego - UNS (USDRP, UPSR, UPSF, UPSS). UNS, założony w sierpniu, próbował początkowo przeciwstawić się hetmanowi drogą legalną, ale gdy ten ogłosił federację z Rosją (14.11.1918), Ukraińcy opuścili jego rząd, a Dyrektoria ogłosiła odnowienie UNR i wezwała do powstania. W ten sposób obóz niepodległościowy przyłączył się do żywiołowych walk, które chłopstwo toczyło już od dawna z powodów klasowych. 14 grudnia 1918 roku oddziały Dyrektorii UNR zajęły Kijów. Powstanie zdruzgotało struktury państwowe Hetmanatu, lecz nie zdołało zbudować własnych, co gorsza ani bolszewicy, ani "Biali" Rosjanie Denikina, ani otamani dysponujący własnymi oddziałami i nieustannie zmieniający front (np. Anheł, Danyło Zełeny, Matwij Hryhorijiv), ani anarchista Nestor Machno, który stworzył na południu własne "państwo" z centrum w Hulajpolu (dawne tereny Zaporoża), nie uznawali władzy UNR.18 grudnia 1918 Ententa wysadziła desant francusko-grecki w Odessie, a następnie okupowała (styczeń-marzec 1919) południową Ukrainę (Odessa, Chersoń, Mikołajów). Ententa z jednej strony chciała przeciwstawić się postępowi bolszewików, z którymi utożsamiała lewicową część ruchu ukraińskiego (np. Wynnyczenkę), a z drugiej (zwłaszcza Francja) wesprzeć "Białych". Dyrektoria UNR nie walczyła z wojskami Ententy, licząc na uznanie polityczne w konflikcie z "Białą" Rosją i pomoc w zmaganiach z bolszewikami. Rozmowy z Ententą prowadzone od listopada 1918 roku nie doprowadziły do porozumienia (6.02), nie tyle ze względu na żądanie Francji zmian personalnych (dymisja Wynnyczenki, premiera Wołodymyra Czechiwśkiego, pierwotnie również Petlury), ile dlatego, że nie chciała ona uznać suwerenności UNR i traktowała ją jak ukraińską strefę pod swą kontrolą we wspólnej walce z bolszewikami. Granica między strefą ukraińską i rosyjską miałaby pozostać płynna. Sprawę suwerenności UNR rozstrzygnęłaby dopiero Konferencja w Paryżu, co sprowadzało się do forsowania przez Francję federacji Ukrainy z Rosją. Bunty we flocie francuskiej i akcja Hryhorijewa, który po kilku tygodniach służby dla UNR przeszedł na stronę bolszewików (1.02) i na ich polecenie odbił Chersoń (10.03) oraz Mikołajów (15.03), spowodowały wycofanie się Francuzów z Odessy (6.04), którą na krótko zajęli bolszewicy, by z kolei ustąpić przed ofensywą Denikina. W październiku 1918 roku posłowie ukraińscy do parlamentu wiedeńskiego oraz do sejmów, galicyjskiego i bukowińskiego, a także trzej przedstawiciele każdej partii ukraińskiej z tych dwu krajów koronnych utworzyli Ukraińską Radę Narodową - UNR, która zapowiedziała powstanie państwa ukraińskiego na ziemiach ukraińskich wchodzących w skład Austro-Węgier (18-19.10.1918). Uważano, że sytuacja międzynarodowa jak też wewnętrzna bardziej sprzyjają zbudowaniu ukraińskiej państwowości na tych terenach niż na Naddnieprzu. 1 listopada jednostki ukraińskie we Lwowie pod dowództwem Dmytro Wytowskiego, uprzedzając Polaków, rozbroiły nieukraińskich żołnierzy i ogłosiły przejęcie władzy przez Ukraińską Radę Narodową, która mianowała rząd Zachodnio-Ukraińskiej Republiki Ludowej - ZUNR (9.11). 22 stycznia 1919 roku doszło wprawdzie do uroczystego zjednoczenia UNR i ZUNR, ale miało to jedynie symboliczne znaczenie, gdyż Petruszewycz, przewodniczący Ukraińskiej Rady Narodowej, był przeciwnikiem połączenia obu państw ukraińskich i prowadził całkowicie samodzielną politykę. Walki Polaków z Ukraińską Armią Galicyjską - UHA w Galicji trwały aż do jej wyparcia za Zbrucz (16-18.07.1919). UHA nie mogła więc w decydującym momencie przyjść z pomocą wojskom Dyrektorii. Partie UNS-u, zwłaszcza socjaliści (Wynnyczenko) próbowali pociągnąć chłopstwo do walki o niepodległość przejmując hasła bolszewickie. Myślano, że platforma sowiecka (władza rad mas pracujących), bez bolszewików i z zachowaniem systemu wielopartyjnego uratuje UNR. Przyjęto "zasadę pracy", pozbawiając prawa głosu "klasy pasożytnicze" i zwołano Kongres Pracy (23-28.01.1919), czyli parlament projektowanej "demokracji pracy". Zwrot w lewo spowodowało jedynie, że grupy centroprawicowe odsunęły się od ruchu, zaś lewicowe poparły ten obóz lewicowy, który był silniejszy - a więc bolszewików. Już w lutym 1919 roku wyparli oni armię UNR ze stolicy. Komunizm wojenny zastosowany na Ukrainie, wywołał jednak masowe powstania chłopskie przeciw bolszewikom, co wraz z ofensywą Denikina na Lewobrzeżnej Ukrainie umożliwiło wspólną ofensywę armii UNR i UHA na Kijów. Opanowały one stolicę 30 sierpnia, ale nazajutrz zostały wyparte z miasta przez Denikina. Oddziały UNR kontynuowały walki z "Białymi" Rosjanami, gdy tymczasem UHA skapitulowała przed Denikinem i weszła w skład jego Armii Ochotniczej (6.11). Ukraińcy z Hałyczyny uważali za możliwe przyłączenie jej do Rosji na zasadach federacyjnych. Na Ukrainie zaczęły teraz wybuchać powstania chłopskie przeciwko Denikinowi, podobnie jak w walce przeciwko hetmanowi, kierowali nimi bolszewicy i niezależni otamani. Po klęsce Denikina pod Orłem, w pościgu za jego armią, bolszewicy zajęli Kijów (16.12.1919) jednocześnie spychając armię UNR ku granicy polskiej (listopad). Wtedy postanowiono przejść do działań partyzanckich na wschodzie (I zimowy marsz gen. M. Omelianowycza-Pawłenka, 6.12.1919-5.05.1920), natomiast pograniczną strefę (Kamieniec) zajęło Wojsko Polskie; pod jego osłoną działały jeszcze przez pewien czas instytucje ukraińskie. Wynnyczenko wycofał się z Dyrektorii, m. in. by umożliwić porozumienie z Ententą, i jego stanowisko objął Petlura, dotychczasowy otaman główny armii UNR (11.02.1919), następnie pozostali członkowie Dyrektorii również przekazali mu swe pełnomocnictwa (15.09.1919). Latem 1919 roku odrzucono "zasadę pracy" i powrócono do idei demokracji parlamentarnej. Nie przyniosło to jednak poparcia ze strony Ententy dla państwowości ukraińskiej, jak się wówczas łudził obóz Petlury, gdyż alianci traktowali Ukrainę jako nierozłączną część Rosji i żądali podporządkowania się "Białym". W sytuacji bez wyjścia UNR zrzekła się na rzecz Polski Hałyczyny i Zachodniego Wołynia (2.12.1919), a następnie Petlura podpisał z Józefem Piłsudskim umowę warszawską o sojuszu (22.04.1920). Polska uznała UNR do granicy przedrozbiorowej. Wspólna wyprawa doprowadziła wprawdzie do zajęcia Kijowa (6.05.1920), ale ochotnicy z odstąpionej Polsce Hałyczyny nie chcieli wstępować do armii UNR, a masy na centralnych ziemiach były obojętne. Najlepszymi ddziałami UNR był Korpus Siczowych Strzelców utworzony i kierowany przez tych legionistów ukraińskich, którzy w czasie I wojny dostali się do niewoli rosyjskiej i po wybuchu rewolucji lutowej uciekli z obozów jenieckich by służyć Centralnej Radzie (Jewhen Konowalec, Andrij Melnyk). W grudniu 1919 roku żołnierze Korpusu zostali internowani przez władze polskie, a następnie zwolnieni "do cywila" (1920). Po zawieszeniu broni między Polską i Rosją Sowiecką (12.10.1920), władze polskie internowały armię UNR, która wycofała się do Galicji (listopad). Po zawarciu pokoju ryskiego (18.03.1921) armia UNR podjęła próbę działań partyzanckich, ale musiała się wycofać (II zimowy marsz Jurko Tiutiunnyka 4-29.11.1921). Słaba świadomość narodowa powodowała, że masy chłopskie słabo reagowały na hasła narodowe, postrzegały politykę przez pryzmat konfliktów klasowych i szybko ulegały bolszewizacji; nie widząc różnicy między lewicą ukraińską i bolszewikami, masy szły za silniejszym. Ostatni chłopscy partyzanci antybolszewiccy zostali zlikwidowani przez GPU w 1924 roku. Do zaniku lokalngo, spontanicznego oporu przyczyniła się również odbudowa Ukrainy w okresie Nowej Polityki Ekonomicznej. Jeszcze na przełomie 1921 i 1922 roku w nadmorskiej części Ukrainy wybuchł głód spowodowany rekwizycjami żywności; głodowało około 3,5 mln ludzi (36% ludności), a zmarł ponad 1 mln. Uznanie własności prywatnej, zezwolenie na prywatny handel i rezygnacja z konfiskowania produkcji rolnej spowodowały, że już w roku 1925 osiągnęła ona mniej więcej poziom przedwojenny (przemysłowa w latach 1927/1928). W grudniu 1919 roku bolszewicy zdecydowali się na tworzenie odrębnej od Rosji Ukrainy Sowieckiej. Zgodnie z Konstytucją ZSRS (31.01.1924) republiki otrzymały do swej wyłącznej gestii resorty spraw wewnętrznych, sprawiedliwości, oświaty, zdrowia, opieki społecznej i rolnictwa, dla władz centralnych zastrzeżono: MSZ MON, MHZ, komunkację, pocztę i telegraf, natomiast kompetencje w pozostałych resortach zostały podzielone między centrum i republiki. W latach 20-tych XX w. udało się im zaszczepić na Ukrainie władzę sowiecką dzięki komunizmowi narodowemu; ograniczonym represjom towarzyszyła ukrainizacja kultury, szkolnictwa, życia społecznego i aparatu władzy (zasada korenizacji przyjęta w kwietniu 1923 roku). W 1926 roku 80% szkół na wsi i 50% w miastach posługiwało się ukraińskim jako językiem wykładowym. Zmiany te spowodowały liczne powroty emigrantów (M. Hruszewski) oraz wzrost udziału Ukraińców w partii komunistycznej do 37% jej członków w 1925 roku. Szumski, jeden z propagatorów ukrainizacji i ludowy komisarz oświaty został jednak usunięty za "odchylenie narodowe" (20.09.1926). Mykoła Skrypnyk, który zastąpił Szumskiego, kontynuował jego politykę. Rząd Ukrainy podjął decyzję o wprowadzeniu w pełni języka ukraińskiego do życia państwowego, publicznego i gospodarczego przy równouprawnieniu językowym mniejszości narodowych (6.07.1927). Od 1929 roku zaczął się okres masowych represji; najpierw przeciw niekomunistom (proces wymyślonego przez NKWD Związku Wyzwolenia Ukrainy), następnie kolektywizacja i deportacja chłopów (1929-1930), zorganizowanie głodu (5 do 7 mln ofiar 1932-1933), w celu złamania oporu wsi pod względem klasowym i narodowym (najwięcej ofiar zginęło w okręgach popierających kiedyś Petlurę), likwidacja inteligencji (1934) i wreszcie likwidacja ukraińskich kadr partyjnych (1936-1938). W sumie wymordowano co najmniej 25% narodu. Po usunięciu Skrypnyka (marzec 1933), już formalnie wstrzymano ukrainizację (18-22.11.1933). Od wprowadzenia obowiązkowej nauki języka rosyjskiego w szkołach (24.04.1938) nastąpił zwrot ku rusyfikacji. Rada Najwyższa upoważniła Polskę do zajęcia Galicji po Zbrucz (25.06.1919), a następnie oddała jej mandat nad Hałyczyną na okres 25 lat, potwierdzając żądanie nadania jej autonomii (21.11). Ukraińcy w Galicji bojkotowali wybory do Sejmu RP (1922) i dopiero decyzja Rady Ambasadorów o przyznaniu Polsce Hałyczyny wraz z żądaniem nadania jej autonomicznego statusu (14.03.1923), spowodowała zmianę ich stanowiska. Sejm wprawdzie uchwalił ustawę samorządową dla trzech województw galicyjskich (26.09.1922), ale nigdy nie wprowadzono jej w życie. W 1925 roku w oparciu o dawną Partię Narodowo-Demokratyczną powstało Ukraińskie Zjednoczenie Narodowo-Demokratyczne - UNDO, które faktycznie pełniło rolę reprezentanta społeczności ukraińskiej w Polsce (50% głosów ukaińskich w 1928 roku). Program UNDO stawiał za cel walkę środkami legalnymi o autonomię dla ziem zachodnioukraińskich w ramach państwa polskiego i dopiero w wypadku powstania państwa ukraińskiego, o ich przyłączenie do Ukrainy. W praktyce UNDO starało się wzmacniać ukraiński stan posiadania, popierając działalność gospodarczą (spółdzielczość) i oświatową (Proświty). W sierpniu 1920 roku członkowie Rady Korpusu Strzelców Siczowych oraz oficerowie UHA założyli tajną Ukraińską Wojskową Organizację, na czele której wkrótce stanął płk. J. Konowalec (1921). Miała ona walczyć ze wszystkimi państwami okupującymi ziemie ukraińskie, lecz w praktyce mogła uderzyć tylko w państwo polskie, przeciwko któremu szukała oparcia w Niemczech (Abwehra - wywiad wojskowy), na Litwie i w Czechosłowacji. Liczono, że w wypadku wojny niemiecko-polskiej uda się wywołać powstanie i stworzyć na ziemiach zachodnioukraińskich państwo, które odegra rolę ukraińskiego Piemontu. UWO zwalczała metodą zamachów i terroru (np. podpalenia) z jednej strony sowietofilstwo, występujące wśród Ukraińców do 1930 roku (nawet w samej UWO) oraz działaczy, których uważała za ugodowych (np. petlurowców), z drugiej zaś państwo polskie i jego funkcjonariuszy (fale sabotażowe w 1922 i 1930 roku). UWO i UNDO utrzymywały ze sobą nieoficjalne kontakty. Od jesieni 1942 roku OUN-b i OUN-m tworzyły swoje oddziały partyzanckie, ale banderowcom udało się opanować Ukraińską Powstańczą Armię Taras Borowcia-Bulby, który działał na Wołyniu już od lutego. W marcu 1943 roku przejęli oni nazwę UPA i rozbudowali jej szeregi (40 tys. w 1944 roku) m. in. wcielając do niej przymusowo oddziały innych partii politycznych, w tym OUN-m. UPA walczyła głównie z partyzantką sowiecką NKWD, a następnie z Polakami i w końcu z Niemcami, których nie uważano jednak za głównego wroga. Liczono na wcześniejsze załamanie się Rzeszy i opanowanie Ukrainy lub rewolucję w Sowietach, a później na III wojnę światową. W niemieckich oddziałach pomocniczych (Hilfswillige) służyło około 200 tys. Ukraińców, ponadto tworzyli oni liczne jednostki policji używane do walk z partyzantami. W kwietniu 1943 roku Ukraiński Komitet Centralny - UCK, kierowany przez prof. Wołodymyra Kubijowycza i pełniący wobec Niemców rolę reprezentacji Ukraińców w Generalnej Guberni, uzyskał zgodę na utworzenie Dywizja Waffen SS Hałyczyna. Ostatecznie w Dywizji znalazło się około 35 tys. ochotników. Według koncepcji melnykowców miał to być legion wzorowany na doświadczeniach I wojny. Został on rozbity przez Armię Sowiecką w wycofał się na Zachód. W końcu 1945 roku UPA dysponowała 10 tys. żołnierzy w polu. W następnym roku przeprowadzono częściową demobilizację oddziałów. W 1950 roku cała siatka podziemna liczyła jeszcze 20 tys. członków. Dowódca UPA, gen. R. Szuchewycz-Czuprynka, zginął 5 marca 1950, a inni wybitni przywódcy w rok później. Na skutek infiltracji NKWD siatka podziemna przestała istnieć w 1953 roku, a ostatnie grupy bojowe w 1956 roku. Wojna przyniosła Ukrainie ponad 5 mln ofiar. Ponadto z ziem zachodnich deportowano co najmniej 0,5 mln osób (1944-1949). Kolektywizacja zakończyła proces "asymilacji" ziem zachodnich (1948). Region ten zachował jednak do dziś swą odrębność pod względem stopnia rozwoju dążeń narodowych. Od 1943 roku OUN i UPA zaczęły odchodzić od ideologii faszystowskiej w kierunku pewnego typu komunizmu narodowego; własność prywatną przewidywano tylko w drobnej wytwórczości, handlu i rolNictwie. Na iii nadzwyczajnym kongresie OUN-b zerwano z zasadą wodzostwa, utworzono biuro prowodu, którego przewodniczącym wybrano romana szuchewycza (21-23.08.1943). Później dokonano zwrotu w kierunku demokracji politycznej. UPA i OUN utworzyły reprezentację polityczną - Ukraińską Główną Radę Wyzwoleńczą - UHWR (11-15.07.1944); jej reprezentanci, po przedostaniu się na Zachód, gdy uznali zasadę pluralizmu politycznego, weszli w konflikt z grupą Bandery, która nie uległa żadnej ewolucji. Józef Darski