KWESTIA KRYMSKA

W 1783 roku Chanat Krymski został ostatecznie podbity przez Rosję. W tym czasie naród tatarski liczył 8 mln, by w 1917 roku zmniejszyć się do 320 tys. Większość Tatarów została w XIX wieku, zwłaszcza po wojnie krymskiej (1853-1856), deportowana do Turcji, wymordowana lub emigrowała. W Turcji większość Tatarów uległa asymilacji i w 1941 roku odrębność zachowało jeszcze tylko 0,5 mln potomków przesiedleńców. Tatarzy krymscy odegrali znaczną rolę w odrodzeniu narodowym Tatarów nadwołżańskich i w ruchu panturańskim, choć używali odrębnego języka literackiego. Na terenach, z których usunięto rdzenną ludność, osiedlano Ukraińców (w części północnej), Rosjan, Niemców, Greków, Bułgarów i przedstawicieli narodów Kaukazu. Tatarzy pozostali głównie w górzystym, nadmorskim pasie półwyspu. Zjazd tatarski w Symferopolu (1-2.10.1917) postanowił zwołać parlament tatarski - Kurułtaj, który zebrał się w grudniu, wybrał rząd i dyrektorię (kolektywna prezydentura) na czele z Czembejem i proklamował na terenach tatarskich Republikę Tatarów Krymskich. Tymczasem w Symferopolu władzę opanowali rosyjscy bolszewicy (13.01.1918), którzy jednak byli za słabi by podporządkować sobie Tatarów. Centralna Rada przyłączyła 3 powiaty północne Krymu (listopad 1917), wchodząc w konflikt z Rosjanami i Tatarami. UNR formalnie przejęła flotę wojenną i handlową Rosji na Morzu Czarnym (13.03.1918) i wysłała Dywizję Zaporoską płk. Bołboczana celem opanowania Krymu. W walkach z bolszewikami Bołboczan dotarł pod Symferopol i tego samego dnia przyłączyli się do UNR marynarze floty w Sewastopolu (29.04.1918).

W okresie Hetmanatu Republika Tatarów Krymskich, zachowując własny rząd i wojsko, weszła z całym półwyspem na zasadach autonomii w skład Ukrainy (formalnie we wrzesień 1918). Faktycznie protektorat nad półwyspem sprawowali Niemcy. Na stanowisku premiera rządu krymskiego zastąpili oni Dżafera Sejdahmeta, który reprezentował orientację proturecką (18.05-5.06.1918), polskim Tatarem, gen. Maciejem Sulkiewiczem. Po wycofaniu się Niemców, Krym opanowali "Biali" Rosjanie (październik 1918); grupa oficerów rozbiła dyrektorię oraz redakcję jej organu Millet (23.08.1919), a następnie władze rosyjskie zlikwidowały Kurułtaj. Pod koniec 1920 roku Krym opanowali bolszewicy, którzy utworzyli u Autonomiczną Republikę Sowiecką w składzie Rosyjskiej SRS (18.10.1921). Według oficjalnych danych spisu z 1926 roku Krym liczył 700 tys. mieszkańców, w tym Rosjanie stanowili 28%, Ukraińcy 25%, Tatarzy 20%, Niemcy 6%, górale kaukascy i Ormianie po 4%, Grecy 3% i Polacy 0,7% (ok. 5 tys.) oraz przedstawiciele innych narodów 9%. Tatarzy tworzyli większość mieszkańców rejonu Alusztyńskiego, Sudakskiego, Bachczysyrajskiego, Jałtańskiego i Sewastopolskiego. W 1939 roku na 1.127 tys. mieszkańców, Rosjanie stanowili już połowę, Tatarzy 25% (tj. 282 tys.), Ukraińcy 10% ludności Krymu.

W czasie okupacji niemieckiej zezwolono na tworzenie komitetów muzułmańskich, którym przekazano sprawy szkolnictwa. Część Tatarów probowała odbudować państwowość w oparciu o współpracę z Wehrmachtem; związani z ruchem pantureckim w Turcji Sejdahment i Kirimal oraz centralny komitet muzułmański z Symferopola poparli tworzenie oddziałów tureckich hilfswillige. Główny ich trzon stanowili jeńcy zwerbowani w obozach lub "ochotnicy" wcieleni pod przymusem. Komitety i oddziały starały się infiltrować dwa rywalizujące z sobą obozy: narodowa organizacja Milli Firha oraz partyzancki ruch NKWD, w ramach którego powstawały również czysto tatarskie oddziały. Po zajęci Krymu Stalin postanowił deportować Tatarów do Azji Środkowej i Kazachstanu za współpracę z Niemcami. W czasie i na skutek wywózki (17-18.05.1944) połowa ludności tatarskiej zmarła. Chruszczow postanowił przekazać Krym Ukrainie (13.02.1954) na prawach obłasti. W 1956 roku rozpoczął się ruchu Tatarów krymskich na rzecz powrotu do ojczyzny, cieszący się poparciem działaczy ukraińskich (gen. Petro Hryhorenko). W 1967 roku Tatarów rehabilitowano, ale powracających na Krym deportowano do Azji i represjonowano. Tysiące Tatarów podpisywało petycje żądające prawa do powrotu. Na początku pieriestrojki doszło do masowych demonstracji tatarskich w Moskwie na poparcie tych dążeń. W grudniu 1989 roku władze ZSRS podjęły decyzję o przywróceniu autonmicznego okręgu tatarskiego na Krymie i przesiedleniu doń w ciągu 10 lat 0,5 mln Tatarów. W praktyce jednak w ciągu roku powróciło 85 tys. Tatarów, którzy nadal koczują w namiotach w umocnionych punktach, ze wzglądu na ciągłe walki z rosyjską ludnością miejscową i milicją dążącymi do ich usunięcia. Mimo reprsji do końca 1991 roku powróciło już 165 tys. Tatarów. Spośród 2,5 mln ludności Rosjanie nadal stanowią 67% mieszkańców półwyspu (1989), ale 250 tys. Tatarów oczekuje jeszcze na repatriację; gdyby powrócili wszyscy, to wraz z Ukraińcami (28,5%, czyli 713 tys.) i innymi mieszkańcami Krymu zrównoważyliby Rosjan. Ukraińcy nie mają własnych szkół, ani pism i są w znacznym stopniu zrusyfikowani. Ukraiński Związek Helsiński poparł żądania tatarskie, w tym przywrócenie ich republiki autonomicznej, a nawet uznał prawo Tatarów do niepodległości lub powrotu do umowy zawartej z Hetmanatem w 1918 roku. W miarę jak ruch narodowy przybierał na sile na Ukrainie, rosyjska nomenklatura przygotowywała usamodzielnienie się swego królestwa na Krymie. Pod głosowanie poddano pytanie: "Czy jesteś za autonomicznym Krymem w składzie Ukrainy jako podmiotu federacji ZSRS". Chodziło też o zdobycie podstawy prawnej do pozostania w składzie związku, gdyby Ukraina nie podpisała nowego układu. W referendum wzięło udział 1,3 mln. spośród 1,7 mln uprawnionych do głosowania (20.01.1991); 93% głosujących, tj. 76% uprawnionych, odpowidziało twierdząco na postawione pytanie. Tatarzy zbojkotowali referendum i nie uznali odnowionej na jego podstawie Krymskiej Autonomicznej SRS w składzie Ukraińskiej SRS (12.02.1991). Przewodniczącym Sowietu ASRS pozostał przestawiciel nomenklatury, Mykoła Bagrow. Powiększono jedynie skład Sowietu o 39 mandatów przyznanych narodom deportowanym: Ormianom, Bułgarom, Grekom, Tatarom (7 mandatów, które pozostały nieobsadzone) i Niemcom, oraz przedstawicielom rady miejskiej Sewastopola. W referendum 1 grudnia padło wprawdzie 54% głosów twierdzących, ale frekwencja wynosiła tylko 66%, co oznacza, że za niepodległością Ukrainy z Krymem opowiedziało się około 37%, w Sewastopolu 34-35%, ale w Symferopolu 54% uprawnionych. Tatarzy głosujący za niepodległością stanowili w tej sytuacji języczek u wagi. Rosyjscy komuniści, którzy zdążyli już przedzierzgnąć się w nacjonalistów, zmenili nazwę Krymskiej ASRS na Republikę Krym (26.02.1992), a w nowej konstytucji przygotowywanej przez Sowiet RK nie wspomina się, iż stanowi on część Ukrainy. Na początku 1991 roku powstał Republikański Ruch Krymu - RDK, kierowany przez Jurij Mieszkowa. Jego zaplecze stanowi dawna komunistyczna nomenklatura, której powiodło się zagarnąć fundusze KPZS i zużytkować je do stworzenia spółki handlowej IMPEKS-Krym. Przedsiębiorstwo to finansuje RDK i wszystkie jego akcje, np. niezależną rosyjską TV. W 1991 roku RDK propagowało przyłączenie Krymu do Rosji lub wstąpienie niezależnej republiki do ZSRS i nowego związku. Od marca 1992 program Ruchu przewiduje ogłoszenie niepodległości Krym, który wstąpiłby następnie do Wspólnoty Państw Niepodległych i w ten sposób, nie zrywając z Rosją, komuniści mogliby jednak zabezpieczyć się przed ewentualną dekomunizacją z Moskwy. RDK dąży do utworzenia własnych oddziałów zbrojnych spośród wojskowych, którzy nie złożyli przysięgi na wierność ludowi Ukrainy. Do kwietnia 1992 roku zebrano 25 tys. spośród 180 tys. podpisów potrzebnych do przeprowadzenia referendum w sprawie oddzielenia się Krymu od Ukrainy. Jego datę wyznaczono na 2 sierpnia, a tymczasem, 13 maja Rada Najwyższa Krymu 340 głosami przeciw 6 proklamowała jego niepodległość. Działania te znajdują poparcie Rosji, której Sowiet poleciła MSZ-owi i komisjom parlamentarnym rozpatrzyć czy decyzja o przekazaniu Krymu była zgodna z ówczesną Konstytucją (23.01.1992). Uchwała Sowietu Rosji była sprzeczna z art.3 umowy rosyjsko-ukraińskiej z 19 listopada 1991 o wzajemnym uznaniu granic. Wiceprezydent Rosji, O. Ruckoj, również stwierdził, iż Krym powinien powrócić do Rosji (3.04.1992). Oderwanie Krymu oznaczałoby rusyfikację tamtejszych Ukraińców i wygnanie Tatarów, stąd oba ruchy narodowe współpracują z sobą, natomiast prezydent Krawczuk i komunistyczny Sowiet Ukrainy zachowują się pasywnie. Krawczukowi do demonstrowania patriotyzmu służy sprawa floty czarnomorskiej, nie zaś kwestia krymska. Dlatego ruch tatarski postanowił zmusić suwerenkomunistów do jasnego zajęcia stanowiska; 17 marca Tatarzy pikietowali Sowiet, żądając pomocy. Czubarow, któremu powiodło się zabrać głos w Sowiecie, domagał się: rozwiązania Sowietu Krymu, przywrócenia autonomii terytorialno-narodowej dla Tatarów, a likwidacji autonomii Krymu na zasadzie terytorialnej, udzielenia pomocy w powrocie (władze sprzedają ziemię jedynie Rosjanom) oraz udziału Medżlisu w rozwiązywaniu tych problemów (25.03.1992).

Powrót wszystkich Tatarów i przywrócenie ich autonomii może z czasem wywołać dążenia rewizjonistyczne w Turcji; w 1991 roku pojawiły się tam mapy przedstawiające Krym i obłast Chersońską w granicach tego państwa.

Autor publikacji
INTERMARIUM